— Արո  ջան  տեսնում  եմ  լավ  տեղյակ  ես  ամեն  ինչից, — զարմացա ես,

— Է՜հ  Վարդան  ջան  էստեղ  այդպես  է, կայծակի արագությամբ  լուրը  բերնից-բերան  անցնելով  հասնում է տեղ, միայն մի քիչ փոփոխված կարող է լինել, կամ էլ չափազանցված, — մենք ծիծաղեցինք, — ի՞նչ ես կարծում եթե մեզ մոտ հասնում է, ապա թուրքերի մոտ չի հասնու՞մ այդ լուրը…

— Ինձ  թվում  է  պետք է  որ  հասնի, սակայն հաստատ  համոզված չեմ…

— Չէ՜ եղբայր, ես վստահ եմ  հաստատ  հասնում է, — համոզված հաստատեց նա,

— Գիտե՞ս Արայիկ ջան դա շատ լավ է, — ուրախացա ես, — եթե այդպես է կարելի է թուրքերին ծուղակը գցել...

— Էդ ո՞նց. — զարմացավ նա,

— Կարելի է օրինակի համար սուտ լուր տարածել, թե իբր մենք Հայաստանից ուղղաթիռներով տանկեր ենք բերել, և պահում ենք Գյուլիստանի անտառներում, գյուղացիներն էլ բերնից-բերան կտանեն ու սուտ լուրը կհասցնեն թուրքերին ստացվում է մենք կմատուցենք այն ինչ մեզ ձեռնատու է...

Մենք ծիծաղեցինք,

— Լավ միտք է, Վարդան ջան կարելի է այդ մասին մտածել…

Թաթուլը դուրս եկավ շտաբից և սկսեց հայացքով ինձ փնտրել,

— Թաթու՜լ այստեղ եմ, — կանչեցի նրան,

— Եկ այստեղ, — կանչեց նա, ես հրաժեշտ տվեցի Արայիկին և շտապեցի Թաթուլի մոտ, նա կարծես շփոթված էր,

— Թաթուլ դե՜ ասա ի՞նչ է պատահել, — զարմացա ես,

— Համբերի հիմա կիմանաս, — նա ձեռքս բռնելով ներս տարավ, մենք մտանք ընդարձակ աշխատասենյակը, ի զարմանք ինձ սեղանի գլխավերևում նստած էր մեր` Հատուկ Գնդի շտաբի պետը` փոխ-գնդապետ Ֆելիքս Գզողյանը:

— Ներս եկեք տղաներ, — ուրախացավ նա, ոտքի կանգնելով ընդառաջ եկավ, — դե բարով տեսանք տղաներ…

— Պարոն Գզողյան, էս դուք ի՞նչ էք անում էստեղ, — զարմացա ես,

— Ֆելիքսը հիմա Շահումյանի շտաբի պետն է, — ներկայացրեց Թաթուլը, Գզողյանը մեզ առաջարկեց նստել, նա հարցնում էր մեզանից թե որ գյուղում ենք և ինչպես է իրավիճակը մեր գյուղում, նման այլ հարցեր:

— Դէ՜, հիմա ասացեք ինչի՞ կարիք ունեք, և ի՞նչով կարող եմ օգնել…

— Ֆելիքս ջան առաջինը զինամթերք, սննդամթերք, հետո էլ եթե հնարավոր է բենզին, — թվարկեց Թաթուլը,

— Хорошо поможем. — խոստացավ նա,

— Պարոն Գզողյան եթե հակատանկային կամ հակահետևակային ականներ էլ տաք ուրեմն շատ գոհ կլինենք. — մեջ մտա ես, նա զարմացած նայեց Թաթուլին,

— Իսկ տանկեր հարկավո՞ր չեն. — կատակեց նա,

— Պարոն Գզողյան դէ՜ շտաբի պետը դու ես, դու ինձանից պետք է որ լավ իմանաս, — սրամտեցի ես,

— Ну и герой. — զարմացավ նա, — տե՞ս է՜, խոսքի տակ չի մնում…

Մենք ծիծաղեցինք: Հետո Գզողյանը լուրջ հայացք ընդունեց, — сожалею ребята минов нет…

Մենք շտաբից գնացինք ուղիղ պահեստներ, այնտեղից ստանալով Թաթուլի թվարկած սնունդը և զինամթերքը, և նոր ճանապարհվեցինք  դեպի Մանասի Շեն:

 

                                                                    100

 

Շահումյանի  Շրջկենտրոնը   այնքան  էլ  մեծ  չէր ինչպես պատկերացնում էի, սակայն գեղեցիկ էր, փռված լինելով բարձր լեռների արանքում, երեք կողմից շրջապատված էր բլուրներով, հյուսիսային կողմի թաղամասերի թառել էին բլրալանջերին հսկելով շրջապատը, իսկ հարավային կողմից բարձրանում էր Մռավի լեռնաշղթայի կանաչապատ հսկա զանգվածները, որոնք աստիճանաձև գնալով մխրճվում էին ամպերի մեջ: Լեռների կանաչ զանգվածների մեջ` բարձրունքների վրա էր գտնվում Շահումյանի շրջանի ամենաբարձրադիր գյուղը` Գյուլիստան:  Շահումյան ավանը` Ներքին Շենը գտնվում էր շրջանի կենտրոնական մասում, և շրջկենտրոնի միջով էին անցնում բոլոր գյուղերը իրար կապող ճանապարհները: Ներքին Շեն, այդպես էին կոչում տեղացիները ինչպես ասում էին ժողովուրդը: Գյուղի անվանափոխությունը եղել է 1930 թվականին, Բաքվի 26 կոմիսարների առաջնորդ` Ստեփան Շահումյանի պատվին այն կոչվել է Շահումյան, իսկ 1962 թվականից գյուղին տրվում է քաղաքատիպ ավանի կարգավիճակ: Ինչպես պարզ էր Ներքին Շենի բնակչությունը կազմված էր միայն հայերից և շրջանի ղեկավար պաշտոնյաները մեծ մասը գրեթե միշտ եղել են հայեր: Ավանում ժամանակին գործել են հայկանան թատրոնի խմբակներ և մի շարք հասարակական կազմակերպություններ, դէ հայերին խառնվածքին բնորոշ կարողացել են ստեղծել մշակույթային խմբակներ և գրադարաններ:

Ներքին Շենի բարձր բլուրներից մեկի վրա վեր էր խոյանում Մեծ Հայրենական պատերազմում զոհված Շահումյանցի հերոսների հիշատակին բարձրացված հուշակոթողը: Կոթողի սպիտակի հետ ներդաշնակում էր կանաչ սրածայր կեչիների շարքը, որոնք պարսպում էին հուշակոթողը: Մեծ հայրենականի տարիներին շրջանի հայությունը մեծ մասնակցություն է ունեցել ֆաշիստական Գերմանիայի ջախջախման գործին, թե թիկունքում, և թե ճակատում, Շահումյանցին պայքարել է իր նպաստը բերելով մեր հաղթանակին:

Շենի  կենտրոնում`  փոստատան   հարանությամբ` փոքրիկ  այգու  մեջ  նկատել էի հեղափոխության   առաջնորդ   Վ. Լենինի  տապալված  արձանը, ինչպես տեղացիներն էին ասում, « Քավթառ բոզի » արձանը: Բարխուդարի ասելով վերջերս էին ավանի բնակիչները ցած գցել պատվանդանից, այդպիսով հայտնելով իրենց ատելություն և բողոքը Սովետական անարդարության դեմ: Եվ հաշվի առնենք որ դեռևս Շահումյանը հանդիսանում էր Խորհրդային տարածք և Հեղափոխության առաջնորդի արձանի նկատմամբ այդ քայլը կդիտվեր որպես հակասովետական ակցիա, սակայն  շահումյանցիների գլխին եկած ադ փորձությունները նրանց արդեն կոփել  էր:

Շրջկենտրոնից դեպի հյուսիս-արևելք ձգվում էր Հայ Պարիս տանող ճանապարհը, իսկ Արևմտյան ուղղությամբ Վերի Շեն տանող ճանապարհը:

Շրջկենտրոնից արևելք փռված էր դաշտավայրը, որը ձգվելով հասնում էր մինչև Կարաչինար, այնուհետև շարունակվում էր դեպի Գերամբոյի շրջանի հարթավայրը հասնելով մինչև Քուռի գետի ափերը:

Ավանի բարձրունքից երևում էին հարթավայրում փռված բնակավայրերը, ինչպես մեր վարորդը պատմեց ժամանակին շրջկենտրոնում գործել է կինոթատրոն մշակույթի տունը հանրախանութը, ավանը ուներ նորակառույց և բավականին մեծ երկհարկանի դպրոցական համալիր, որտեղ վերջերս բնակություն էին հաստատել Գետաշենից և Շահումյանի Էրքեջ և Բուզլուխ գյուղերից գաղթաց փախստականները, այնտեղ էին նաև տեղավորվել նաև Գանձակիցի փախստականները:

Սլացիկ սրածայր գագաթներով չինարիները գեղեցկացնում էին ավանի համայնապատկերը, ժամանակին շրջանի կյանքը ավելի աշխուժ է եղել, ունենալով էներգամատակարարում և գազամատակարարում, շրջկենտրոնի և գյուղերի միջև գործելիս է եղել տրանսպորտային կապը, նույնիսկ ինչպես ասեցի նախորդում շրջանում եղել է անգամ տաքսու ծառայություններ, որտեղ և աշխատել էր Ռուբեն դային, սակայն այս վերջին տարիների շրջափակումից հետո ամեն ինչ անդամալույծ էր եղել:

 

                                                                            101

 

 

— Բախո իսկ Հայ Պարիսը այստեղից շա՞տ է հեռու, — հարցրեց Թաթուլը,

— Չէ՛ ի՞նչ կա որ…

— Կարո՞ղ ենք այնտեղ գնալ…

— Խոսք չկա Թաթուլ ջան, — համաձայնվեց Բարխուդարը,

Շշրջելով մեքենայի ղեկը սլացավ դեպի Հայ Պարիս տանող ճանապարհը, անցնելովВинотдел-ի մոտով ասֆալտապատ ճանապարհով շարժվեցինք առաջ, երևի տեղացիները իրենց բարբառով այդպես էին անվանում գինու գործարանը: Ինչքան հայտնի էր Շահումյանի գինու գործարանը Սովետական Ադրբեջանի ամենաառաջավոր գինու գործարաններից մեկն է եղել: Առհասարակ խոսելով առաջնային հանրապետական պետ-պլաններից, ես բազմիցս լսել էի Ռուբենից և մյուս գյուղացիներից, որ Ադրբեջանի ղեկավարները միշտ էլ հակահայկական քաղաքականության են որդեգրել, գրեթե միշտ հայաբնակ գյուղերի հաշվին կատարել կամ գերակատարել են հանրապեության դեմ դրված գյուղատնտեսական պարտավորությունները և պլանները, և իզուր չէր վարչական այդ բաժանումները, որը կատարել էին Բաքվի իշխանությունները, միացնելով հայաբնակ գյուղերը ադրբեջանական շրջանների մեջ, որպեսզի հայկական գյուղերի հաշվին փակեն նաև ադրբեջանաբնակ գյուղերի վրա դրված պլանային պարտավորությունները:

Այդ  քաղաքականության հաշվին նպաստելով էթնկի ադրբեջանցիների աճին, իսկ հայկական բնակավայրերը կտրված լինելով ամեն ինչից, ստիպված կատարել են և իրենց և անգամ հարևան ադրբեջանցիների վրա դրված պարտավորությունները: Եվ այդ գործընթացը գործում էր  ոչ միայն Շահումյանում, այլև ողջ Լեռնային Ղարաբաղում: 60-Ականներից շարունակվել է հայաթափման այդ քաղաքականության արդյունքում հայաթափվեց  ամբողջ Նախիճևանը:

Ադրբեջանցիների   թշնամությունը  հայերի հանդեպ  ոչ միայն արտահայտվել է վերջին տարիներին, այլ դա եղել է միշտ, այդ հակահայկական քաղաքականությունը ավելի սաստկացավ 1969 թվականին, երբ Սովետական Ադրբեջանի կոմկուսի առաջին քարտուղար է նշանակվում КГБ գեներալ-մայոր` Հեյդար Ալիևը, Լեոնիդ Բրեժնևի կողմից նշանակված Ալիևը Ադրբեջանի բարձրագույն իշխանության լծակները օգտագործում էր ի շահ հակահայկական քաղաքականության, չնայած կարելի է հաշվի առնել այն փաստը, որ Նախիճևանի ինքնավար մարզի հայաթափման գլխավոր գործոնը հանդիսացել էր հենց նա: Հեյդար Հուսեյինի Ալիևը ծնված և մեծացած լինելով Նախիճևանի ինքնավար մարզում լավ ճանաչել է հայերին և հետագայում անցնելով ինքնավար մարզի մի շարք ղեկավար պաշտոններով կարողացել է հասնել այն հաջողություններին, որ տասնամյակներ անց Նախիճևանը մնաց առանց հայ բնակչության: Չնայած մինչ Ալիևը Ադրբեջանում նույնիսկ Հայրենական Մեծ պատերազմի ժամանակ Ադրբեջանում զորակոչված զինվորականների գերակշիռ մասը եղել են հայեր, սակայն զորակոչվելով Ադրբեջանի ՍՍՀ-ի զինկոմիսարիատների կողմից, այսինքն, Ադրբեջանցիները հայերի հաշվին կարողացել են լրացնել ռազմաճակատ ուղարկվող զինվորների քանակը: Մոսկվայի կողմից պարտավորված պետական պլանների կատարումը, նորից ընկած էր այս անգամ հայաբնակ գյուղերի վրա, որտեղ միայն կանայք էին մնացել, ամուսինները ռազմաճակատում իսկ կանայք թիկունքում կարողացան իրենց քրտնաջան աշխատանքով օգնել ճակատին: Ինչպես հայտնի էր եղել են դեպքեր երբ հայաբնակ շրջանի հաշվին կատարել և նույնիսկ գերակատարել են հարևան ադրբեջանաբնակ շրջանների մսամթերքների պետական պլանները, այդպիսով անդամալույծ անելով անգամ հայկական գյուղերի  ֆերմանների առանց  այն էլ  ծանր վիճակը, մայրացու անասուններին  անգամ  ենթարկելով  մորթի, սակայն  հայերը   լռում  էին հասկանալով,  որ   ամեն մի  բողոք  կվերջանար   հակասովետատան  երանգներ  կպցնելով,  որն   էլ  իր   հերթին  կարող   էր  վերջանալ  կամ  Սիբիրի   կամ   էլ  Ալտայի  երկրամի   համակենտրոնացման   կալանավայրերում:

 

 

                                                                             102 

 

 

Ինչպես   երևում   է  այս փաստերից  կարելի  է  եզրակացնել  այն, թէ ինչ տարբերություն կարելի է գտնել դեռևս 20-րդ դարասկզբին Օսմանյան կայսրության որդեգրած հակահայկական քաղաքականությանը:  Եվ  ներկայիս  Սովետական Ադրբեջանի

(Խորհրդային) որդեգրած գործելակերպի մեջ ոչինչ չէր փոխվել, այսինքն ժամանակները փոխվել են սակայն գործելակերպը ոչ, այս վերջին տարիների Սումգայիթի, Բաքվի, Գանձակի և մի շարք հայաբնակ շրջանների հայկական ջարդերը կարելի էր համեմատել Ադանայի կամ Զեյթունի կոտորածների հետ: Ինչպես կարելի է ավելացնել այն որ ժամանակները փոխվում են սակայն թուրքը ոչ:

Ճանապարհը երկար չտևեց, հենց հաջորդ գյուղը դա Հայ Պարիսն էր: Գյուղում հենց առաջին հայացքից աչքի զարնվեց սպիտակ քարից սարքած գեղեցիկ գմբեթավոր եկեղեցին, որը կարծես մարգարիտի պես փայլում էր արևի շողերի տակ իր վեհությամբ: Հայ Պարիսում երկար չմնացինք, միայն մի քանի րոպե զրուցելով մեր Գնդի 9-րդ վաշտի տղաների հետ ճանապարհ ընկանք դեպի Մանասի Շեն: Վաշտի տղաների մեջ էր իմ ընկերներից մեկը`Սուրեն Ճարատանյանը, (Ճարատանյան Խորեն Սիսակի ) որը մեր խմբի հետ էր Երևանից եկել Շահումյան: Հենց նա էլ այդ թեթևակի վիրավորն էր, մենք զրուցեցինք տղաների հետ, նրանք մանրամասն պատմեցին թէ ինչ էր կատարվել: Ազերիներ փորձել են գիշերային գրոհել ձեռնարկել Հայ Պարիսի ուղղությամբ, ճիշտն ասած գրոհել են, սակայն հանդիպելով մեր պաշտպանների ուժեղ կրակին ետ են քաշվել, սակայն ինչպես իմացանք միայն Սուրեն Ճարատանյանն էր թեթևակի վիրավորվել, այնպես որ նույնիսկ բժշկի օգնություն կարիք չի եկել: Այնպես որ ազերիների համար երևի անակնկալ է եղել, հանդիպելով մեր գիշերապահների ուժեղ կրակին, որն և համոզել է հայ ինքնապաշտպանների կարողությունները և համառությունը:

Ներքին Շենում այդ մասին խոսում էին և Թաթուլը համոզված էր որ դա չափազանցված է և ցանկանում էր անձամբ ճշտել այդ միջադեպի մանրամասնությունները, այդ էր պատճառը մեր այցելության նպատակը, 9-րդ վաշտի տղաները նույնիսկ մեզ առաջարկեցին ճաշել իրենց հետ սակայն մենք հրաժարվեցինք, առանց այն էլ շատ էինք ուշացել:

Երբ հասանք Մանասի Շեն Բարխուդարը մեզ առաջարկեց գնալ իրենց տուն  ճաշելու, սակայն մենք մերժեցինք հրավերը, խոստանալով, որ մեկ ուրիշ անգամ կայցելել նրա օջախը:

Մեքենան կանգնեց մեր տան առջև, տղաները օգնեցին բեռնաթափել ստացված մթերքը և փամփուշտներով արկղը, Ներքին Շենում ևս զգացնել էր տալիս զինամթերքի պակասը, այդ էր պատճառը, որ ընդամենը կարողացանք միայն մեկ արկղ փամփուշտ ստանալ, բենզինով լի տարանները տեղավորեցինք Զարմիկի խորդանոցում: Իսկ Բարխուդարը հրաժեշտ տվեց մեզ և հեռացավ:

— Տղե՛րք բոլորտ նստեք, խոսալու բան կա, — հայտարարեց Թաթուլը, տղաները ամիջապես ամեն մեկը զբաղեցրեց իր տեղը, և սպասում էին լսել շրջկերտրոնից բերված նորությունները, — բա՜ Վալերը ու՞ր է, — զարմացավ նա,

— Էստեղ եմ, — խորդանոցից լսվեց նրա ձայնը, նա շտապեց և նստեց Մուշեղի կողքին,

— Ուրեմն, տխերք ջան, — շարունակեց Թաթուլը, — երեկ գիշերը թուրքերը Գյուրզալարի կողմից հարձակվել են Հայ Պարիսի վրա, սակայն մեր 9-րդ վաշտի տղաների, ասելով դա հարձակում չի եղել, այլ թուրքերի հետախուզությունն է եղել, որը հնարավոր ցանկացել է շրջանցել մեր դիրքերը և մտնել գյուղ, սակայն մեր տղաներն նկատել են և պահը որսացել են ու անակնկալ ծուղակը գցել, ազերիների հետախույզները ստիպված պաշտպանվելու համար կրակ են բացել մերոնց վրա, մեր ինքնապաշտպաների ուժեղ կրակի տակից չեն կարողացել դուրս գալ, և ազերիները ճակատային գրոհ են ձեռնարկել, որպեսզի իրենց հետախույզներին օգնել, դուրս գալ ծուղակից, փոխհրաձգությունը տևել է ողջ գիշեր և շարունակվել է մինչև լուսաբաց:

Փառք Աստծո մեր կողմից կար միայն մի թեթև վիրավոր, այն էլ ոտքի վրա էր գնդակը թեթևակի քերծել էր ուսը, այնպես որ բախտը բերել էր:

— Ինչ է Է՛դ գնացե՞լ էիք Հայ Պարիս, — հարցրեց Գևորգը,

— Հա, մտածեցի ինքներս գնանք տեսնենք համոզվելու համար, թէ ինչ է եղել, թէ չէ տարբեր մարդիկ տարբեր բաներ են ասում, — բացատրեց Թաթուլը, — դե հիմա ասեք, տեսնենք դու՛ք ի՞նչ արեցիք…

 

                                                                            103 

 

  

— Թաթուլ  ջան  խրամատները  փորված են, ամեն ինչ պատրաստ է, — զեկուցեց Գևորգը, — դէ Մուշեղն էլ ում որ պետքն է կլիզմա արեց, այնպես, որ այսօրվանից սկսած Մալխասյան Վարդանը 24 ժամյա հերթապահություն է նշանակել խրամատներում, — բոլորը ծիծաղեցին

— Տղե՛րք, կարծում եմ թուրքերը Հայ Պարիսից հետո հանգիստ չեն կարող նստել, հաստատ մի բան կձեռնարկեն, — անհանգստացավ Քասախցի Վարդանը,

— Ես համոզված եմ հաստատ մի բան կձեռնարկեն, — համաձայնվեց Թաթուլը,

— Տղե՛րք մի նորություն էլ կա. — շարունակեցի ես, — Թաթուլ դու ասա՛ թե ում ենք տեսել Ներքին Շենում, — նա զարմացած նայեց դեմքիս չգուշակեց թե ում նկատի ունեմ,

— Ու՞մ...

— Այ տղա այդ մոռացար, — շարունակեցի ես, — տղե՛րքին ասա որ Շահումյանի շտաբում. Գզողյան Ֆելիքսին տեսանք, հիմա նա նշանակվել է Շահումյանի շտաբի պետ..

— Գզողյանը էլի հարբա՞ծ էր. — կատակեց Գևորգը, տղաները ծիծաղեցին,

— Այս անգամ սթափ տեսանք, — կատակեցի ես, — Ֆելիքսից բացի Հայաստանից այստեղ է եկել նաև Երջանիկ Աբգարյանը, նա հիմա Հայաստանի լիազոր ներկայացուցիչն է նշանակվել Շահումյանում...

— Լավա էլի՜, — դժգոհեց Վազգենը, — դէ ասա հացներս կերանք. — կատակեց նա, տղաները ծիծաղեցին, — խեղճ շահումյանցիներ...

— Տղե՛րք, հիմա մեկ հարց ևս, — շարունակեց Թաթուլը, — քանի որ հիմա պահածոներ ենք բերել և հացի հարցն էլ լուծված է հարկավոր է մի բան որոշել, որպեսզի հարևաններին նեղություն չտանք, առանց այն էլ խեղճերի վիճակը բարդ է, հարկավոր է մտածել թե ինչպես պետք է անենք, մեզ խոհարար է հարկավոր, և ով կարող է մեզ համար ճաշ պատրաստել…

— Ինձ թվում է այդ ամենը կարող ենք տալ Ռուբենենց, և նրա կինը` տիկին Ռուբինան թող պատրաստի, — առաջարկեց Վալերիկը, — դրա փոխարեն մի բան էլ մենք կարող ենք անել նրանց համար…

— Օրինակի համար, դու՛ ի՞նչ պիտի անես նրանց համար, — կատակեց Սմբատը,

— Օրինակի համար նրա աղջկան կարող ենք տանել Հայաստան. — սրամտեց Վալերիկը,

— Վալեր դու՛ նրա աղջկա հետ գործ չունես, — բարկացավ Մուշեղը,

— Դէ՜ լավ, ինձ կներեք. — վիրավորվեց Վալերը, — ի՞նչ ուզում էք դու՛ք որոշեք, ես այլևս չեմ խառնվի...

— Ա՜յ տղա, ինչու՞ ես նեղանում. — տոնը փոխեց Մուշեղը, — Ռուբենի աղջկա հարցը արդեն Վարդանի հետ որոշել ենք...

 

                                                                          104

 

 

Տղաները բոլորը   զարմացած  նայեցին իրար,

— Լու՞րջ. — ուրախացավ  Վալերը, — այդ երբ... Դէ   եթե այդպես է ուրմն դա հարկավոր է պատշաճ նշել...

Սմբատը ուրախ վազեց մառան և գինու շիշը ձեռքին  վերադարձավ, Վալերիկը ամիջապես սեղանին դրեց բաժակները: Տղաների տրամադրությունը ամիջապես բարձրացավ, վատ առիթ  չէր  լիցքաթափվելու, այդքան բացասական նորություններից հետո, չնայած այն առանց էլ հոգնած էին երևում:

— Մի  րոպե  սպասե՛ք, — բարկացա ես, — ինչպես երևում է է՛ս առանց ինձ հարցնելու,  իմ փոխարեն   որոշումներ էք ընդունում…

— Լա՜վ Սմբա՛տ  հլա բաժակները լից, հետո կասեմ, — ուրախացավ Մուշեղը, բաժակները լցված էր, կարմիր գինին, հաճելի հոտից կարելի էր գուշակել որ տնական գինին է,

— Ուխա՜յ, Ռուբենի գինին հո գինի չէ, մեռոն է՜, մեռոն. — գովաբանեց Սմբատը, Վալերն էլ հաստատեց, տղաները վերցրեցին բաժակները,

— Վարդան ջան, դէ հիմա ասա մեզ թե ես քո ի՞նչն եմ, — լուրջ հարցրեց Մուշեղը,

— Մուշեղ ջան դէ՛ որ ճիշտը ասեմ դու ինձ գալիս ես որպես կրտսեր եղբայր...

Տղաները ծիծաղեցինք,

— Լավ թող լինի կրտսեր եղբայր, — համաձայնվեց նա, — իսկ Գևորգը մեզ ի՞նչ է գալիս, — շարունակեց նա,

— Դէ՜ Գևորգն էլ մեր լավ ախպերն է…

— Ըհը՜, տեսնու՞մ Վարդան ջան, — ուրախացավ Մուշեղը, — մենք որպես քեզ լավ ախպերնր նստեցինք, գցեցինք բռնեցինք և քո փոխարեն որոշեցինք, որ Ռուբենի աղջկան ամպայման պետք մեր վերադառնալուց Հայաստան տանենք, — տղաները բացականչություններով և ծափահարություններով ողջունեցին Մուշեղի հայտարարությունը, — բայց մի բան էլ կա…

Տղաները լռեցին,

— Ի՞նչ բան որ. — զարմացավ Թաթուլը,

— Բայց եթե Ռուբենը մեզ այդ մասին խնդրի, որպեսզի աղջկան տանենք. — ասաց Մուշեղը,

Տղաները դատարկեցին բաժակները, հանկարծ բացվեց դարպասների փոքրիկ դուռը և Ժորիկը ուրախ-ուրախ մտավ բակ:

 

                                                                             105

— Ըհը՜, է՛ս  էլ  Ժորիկը,  դա  լավ  նշան է, — ուրախ  բացականչեց Քասախի Վարդանը,

Տղաները ծիծաղեցին, Ժորիկի ետևից գալիս էր Սամվելի շունը` Պիրատը, նա պոչը խաղացնելով մոտեցավ Գևորգին,

— Գևո՛րգ Պիրատը քեզ լավ վարժվել է, — կատակեց Սմբատը,

— Պիրատը այսօր` ողջ օրը մեզ հետ է եղել, — բացատրեց Գևորգը, — իսկական ֆիդային է…

Տղաները ծիծաղեցին,

— Բարև ծեզի. — ողջունեց նա, Ժորիկի աչքերը փայլում էին, — պապաս ասում ա որ կյաք հաց օտենք, — ասաց նա,

Վալերիկի ասելով մինչ մենք Ներքին Շենում էինք, Ժորիկը ողջ օրը անց է կացրել իր և Սմբատի հետ:

Տղաները չհրաժարվեցին հրավերից, մեզ հետ վերցնելով բավականին սննդամթերք ուղղվեցինք Ռուբենենց տուն:

Տան տերը` Ռուբենը մեզ դիմավորեց բակի մուտքի մոտ, նա ողջունեց և մեզ հրավիրեց սեղանի մոտ, տղաները անցան ներս, և տեղավորվեցին իրենց տեղերում` սեղանի մոտ, Վալերիկը ուսապարկից հանեց բոլոր սննդամթերքը` պահածոների տուփերը և դրեց սեղանին, Ռուբենը չէր ցանկանում ընդունել, խիստ նայեց Թաթուլին,

— Եղբայր Ռուբեն եթե չվերցնենք, հաջորդ անգամ մենք երես չենք ունենա գալ ձեր տուն ճաշելու. — բացատրեց Թաթուլը, — այնպես որ առանց այն էլ շատ ենք նեղություն տալիս…

Սեղանին ինչպես միշտ դրված էր իրենց հողամասի ստացած բերքն ու բարիքը:

Ռուբինան միշտ սեղանը զարդարում էր իր խոհարարական տաղանդի նմուշներով, տեսականին շատ էր և բազմազան: Սակայն տղաները ավելի հաճույքով էին ուտում կանաչ լոբով տապակած ձվածեղը, սեղանին դրված էր թանով լի կաթսան, Ռուբինան չէր մոռացել, որ թանը իմ նախընտրած խմիչքն է, և նա տնական մածունով համեղ թան էր պատրաստել, մեր տղաների աչքից չվրիպեց թանի կաթսան,

— Շատ շնորհակալություն տիկին Ռուբինա, — ուրախացա ես,

— Անու՜շ ինի, — շշնջաց նա, Ռուբինան շիկնեց, այդպես հաճախակի Մարգարիտն է շիկնում, կարծես նա նորահարս էր, Մարգարիտան այդ կողմից ևս մորն էր քաշել:

— Պարոնա՛յք. — դիմեցի տղաներին, — նախօրոք խնդրում եմ ձեզ, ոտնձգություններ չլինեն, ա՛յս թանը միայն իմ համար է, դու՛ք կարող էք գինի խմել...

 

 

                                                                             106

 

Տղաները սկսեցին դժգոհել,

— Ես  որպես Վարդանի լավ եղբայր բացառություն եմ կազմում. — հայտարարեց Մուշեղը,

Տղաները կատակում էին և ուրախանում, Ռուբենը միայն ժպտում էր: Մեր տղաները Ռուբենի օջախում իրենց հարազատ էին զգում, ինչպես ժողովուրդն էր ասում Օբոն արդար մարդ էր, և նրա տան հացը օտվում ա:

ճաշկերույթը ավարտվեց, սակայն տղաները նստել էին և կարծես ցանկություն էլ չունեին հեռանալ, Ռուբենը պատմում էր թե ինչպես են ազերիները գողացել Մանասի Շենի կոլտնտեսության անասունները: Ինչպես պատմել էի նախորդում, Բրիգադիր Խորենին առևանգման դեպքից շատ չանցած, ազերիները զինված ներխուժում են կոլտնտեսության ֆերման և տանում են Մանասի Շենի կոլտնտեսությանը պատկանող ողջ անասունը, շուրջ 140 գլուխ խոշոր եղջրավոր անասուն, նույնիսկ Հայաստանցի հինգ երիտասարդներ, որոնք գտնվում են գյուղում ցանկանում են ետ բերել գյուղի գողացված անասունը, սակայն ազերիների կողմից ձերբակալվում են և խոշտանգումներից հետո գնդակահարվում:

— Ահա այդպես է եղել. — տխուր ասաց Ռուբենը,

— Ռուբեն եղբայր, հիմա գյուղը անասուն չունի՞. — զարմացավ Թաթուլը,

— Չէ, միայն մի քանի մեղվի փեթակ ունի, և մեկ էլ դատարկ կոլտնտեսության գոմերը…

— Իսկ  Իջևանցի Վարդանը ի՞նչ   այդ   մասին մեզ   ոչինչ   չասեց, և   ինչու՞  նա ոչինչ չձեռնարկեց, — զարմացավ Վալերիկը,

— Մալխասյան  Վարդանը  օգնություն  էր   բաժանում, — քմծիծաղեց Ռուբենը,

— Ինչպե՞ս  թե   օգնություն  էր  բաժանում, — ոգևորվեց Մուշեղը, — նրա գործը գյուղի ինքպաշտպանութունն ապահովվելն է  թե  Մայր  Թերեզա  ձևացնելը...

Տղաները  ծիծաղեցին:

— Հիշում եմ  մեր  գրողներից  մեկը  ասում էր, — մեջ մտա ես, — « Եթե գայլը հոտից ոչխար  է  գողանում, դա  ապացուցում  է,  որ հովիվներն անպիտան, կամ նրանց շները…»

— Շա՜տ ապրես, Վարդան ջան, — ուրախ բացականչեց Ռուբենը, — ա՛յ տեսնու՞մ էք, ինչ ճիշտ խոսքեր են…

— Ձյաձ Ռուբեն, դա՛ ես չեմ ասել, դա գրողներից մեկն է ասել, — փորձեցի բացատրել նրան, — ինչքան հիշում եմ պետք է որ դա Րաֆֆին ասած լինի…

— Րաֆֆի՞ն, — զարմացավ նա, քիչ մտածեց և ասաց, — Րաֆֆին ինչքան հիշում եմ մեր շրջանի մասին շատ է գրել…

Ռուբենը չէր սխավում, Րաֆֆին իր ստեղծագործություններից մի քանիսում բազմիցս անդրադարձել է տարածաշրջանի պատմությանը, նա մի քանի անգամ իր ճանապարհորդություններով այցելել է տարածաշրջան, եղել է Կարաչինարում և Գլուլիստանում: Նա իր պատմություններում անդրադարձել է Գյուլիստանի մելիքների պատմությանը, բացի Ճանապարհորդական նոթերից նրա « Խամսայի Մելիքություններ » գրքում մանրամասն գրել է իշխանական տոհմի պատմությանը: Րաֆֆու այցելությունը Կարաչինար և Գյուլիստանի իշխանական տոհմի ներկայցուցիչներին մանրամասն նկարագրում էր իր հուշերում: Առհասարակ Շահումյանի շրջանը գտնվելով Մեծ Հայքի պատմական Ուտիքի և Հյուսիսային Արցախի տարածքում, թողել է մի մեծ և հարուստ պատմամշակույթային կոթողների հավաքածու, այդ թվում նաև Հայ մատենագիրների և պատմագիրների թողած հարուստ վկայությունները Հյուսիսային Արցախի և ՈՒտիքի մասին: Շահումյանցին կապված լինելով իր հայրենի հողին և ջրին, լավ տեղյակ էր իր երկրի և լեռնաշխարհի պատմությանը, և Ռուբեն դային բացառություն չէր կազմում:

Բավականին ուշ էր սակայն տղաները հետաքրքիր պատմություններց չէին ձանձրացել ցանկանում էին նորից լսել կարծես թե անվերջ պատմությունը: Մանասին Թաղում լսվեց գեներատորի շարժիչի ձայնը, քիչ հետո վառվեց ծառից կախված էլեկտրական լամպը:

— Ռուբեն եղբայր, դվիժոկի համար, ինչքա՞ն էք վճարում, — հարցրեց Թաթուլը,

— 20 ռուբլի, — տխուր պատասխանեց նա, — ամեն տուն էդքան ա տալիս, որ կարողանան դվիժոկի համար բենզին առնենլ…

Նա նկատի ուներ շարժիչը, որը աշխատում էր միայն բենզինով:

— Թաթուլ ես լավ առաջարկություն ունեմ, — առաջարկեցի ես, — ինձ թվում է մենք կարող ենք մի 20 լիտր բենզին տալ, և հարկ չի լինի, որ գյուղացիները գումար վճարեն, դա էլ մեր կողմից թող մի փոքր օգնություն լինի գյուղի ժողովրդին...

— Վատ միտք չէ, — ուրախացավ Թաթուլը, տղաները սկսեցին ծափահարել, Ռուբենը  ևս ուրախ էր:

 

                                                                       107

 Գյուղացիների   ասելով   դեռրս  1991-ի ապրիլի 6-ին  Ադրբեջանցիները   հոսանքազրկել  էին  ողջ շրջանը, չնայած որ դրանից առաջ շրջանը արդեն գտնվում էր տնտեսական շրջափակման մեջ, սակայն գնալով շրջափակումը  վերածվեց   ռազմական պաշարման:  Ինչպես 1941 թվականին Լենինգրադի բլոկադայի ժամանակ: Շրջափակումից հետո շրջանի ողջ բնակչությունը վճարումներ չէր ստանում, այսինքն Շահումյանի շրջանը լինելով Ադրբեջանական Խորհրդային Հանրապետության վարչական միավոր պետք է շրջանի բնակչությանը ապահովված լինեին կենսաթոշակների և մյուս ծառայությունների դիմաց, սակայն այդ գումարները տնօրինում էին Բաքվի իշխանությունները, ճիշտն ասած այդ գումարները մեծ թիվ էր կազմում, և հնարավոր է որ ադրբեջանցիները այդ գումարներով էլ կաշառում էին Խորհրդային բանակի հրամանատարներին, որպեսզի կարողանան իրագործել հայկական շրջանների հայաթափումը: Եվ շրջանի բնակչությունը չունենալով դրամական միջոցներ ավելի էր բարդանում իրավիճակը, և Ռուբեն դայու ասած այդ քսան ռուբլին, որը վճարում էին դվիժոկի համար, թվում էր թե չնչին գումարը է սակայն գումարազրկված շրջանում իրոք որ դա շատ մեծ գումար էր:  Հոսանքազրկումից հետո ստիպված գյուղացիները  Ռաֆիկ Եսայանի նախաձեռնությամբ գյուղում   տեղադրում են եռաֆազ հիդրոգեներատոր, որն էլ միայն երկու ժամով կարողանում է հոսանք մատակարարել հարևաններին, գյուղացիները այդ երկու ժամի համար վճարում էին, որպեսզի այդ վճարված գումարով բենզին առնեն հիդրոգերատորի համար: Մանասի Շենի մեխանիզատորներից Բալյան Կարապետը, Եսայան Ռաֆիկի գլխավորությամբ աշխատացնում էր շարժիչը և հոսանքով ապահովվում գյուղի մի մասին:  Ադրբեջանի քաղաքականությունը հայաշատ տարածքների  վերաբերյալ այդ հարցում ևս յուրահատուկ էր, Ադրբեջանի ղեկավարները, որպեսզի հայերին դնեին կախվածության մեջ հոսանքամատակարարման հարցում ևս դիմել են խորամանկության: Շահումյանի շրջանը ավելի մոտ լինելով Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար մարզին, և Մարտակերտի շրջանում գտնվող Սարսանգի ԳԵՍ-ից (Сарсангская ГЭС ) կարող էին այնտեղ հասցնել հոսանքը, և ապահովվել ողջ Շահումյանի շրջանի էներգամատակարումը,  սակայն ազերիները Շահումյանի հոսանքամատակարարման գիծը  միացրել  էին  Մինգեչաուրի ԳԵՍ-ից եկող ( Мингячевирская ГЭС )  էներգամատակարարման գծին, այդպիսով պահելով հայկական  շրջանը  իրենց  կախվածության մեջ և ցանկացած պահին անջատելով հոսանքամատակարումը կարող էին պատժել հայերին: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ Մինգեչաուրի  ԳԵՍ-ը կառուցվել  է 1945 թվականից և շահագործումը տևել է մոտ ինը   տարի (1954) այսինքն Ադրբեջանի ղեկավարները դեռևս այն ժամանակ են նախագծել այդ նախագիծը, որպեսզի հայկական շրջանը կախվածություն ունենան ադրբեջանական շրջաններից, այդ հեռանկար ծրագրի ներկայիս վկան մենք էինք:

— Տղերք չէ՞ք ուզենա հեռուստատեսային նորությունները դիտել. — առաջարկեց տան տերը և վեր կենալով իր մշտական տեղից մեզ հրավիրեց տուն, մենք աստիճաններով բարձրացանք երկրորդ հարկ, սենյակը բավականին ընդարձակ էր և հարմարավետ կահավորված, երևում էր, որ տան տիկինը ճաշակով տեղը տեղին դասավորել էր ամեն ինչ, սենյակի անկյունում դրված էր հեռուստացույցը, լայն թախտի առջև դրված էր մեծ սեղանը: Ռուբենը միացրեց հեռուստացույցը, ադրբեջանական հեռուստատեսության նորությունների ծրագիրը սկսվել էր, հաղորդավարուհին խոսում էր ադրբեջաներեն:

 

                                                                      108

 

— Մի՜ տե՞ս է՜, — զարմացավ Վալերիկը, — թուրքերեն են…

Ռուբենը ուշադիր լսում էր նորությունները, և փորձում էր արագ և համառոտ թարգմանել: Լուրերում խոսվում էր Նախիջևանի սահմանային գոտու իրադարձություններից, նորից ազերիների հերթական ապատեղեկատվությունը իրենց ժողովրդին, այդ առումով ազերիերի մամուլը և լրատվությունը բավականին առաջադիմում էին, ի տարբերություն հայկական հեռուստատեսության:

Ազերի պատմաբանները և լրագրողները ամեն անգամ կարողացել են սուտը մատուցել իրենց ժողովրդին, որպեսզի կարողանան և թշնամության և ատելություն միջոցով ոտքի հանել իրենց ժողրվրդին, դա կարծես նույն քաղաքականությունն էր, որ եկել էր դարեր առաջ: Հայերս գրեթե միշտ խոսալով թուրքական դիվանագիտությունից չգիտես ինչու ասում ենք, որ մենք չենք կարող մրցակցել նրանց հետ դիվանագիտությամբ, իսկ հետաքրքիր է թե ինչ է դժվար է արդյոք խաբել, կեղծել, հանուն հայրենիքի, սեփական ժողովրդին միայն կարելի է խաբել այն դեպքում երբ հարցը վերաբերվում է հայրենիքի բարգավաճման և հզորացման: Մենք հայերս կարողանում ենք խաբել միայն մեկս մյուսին, սակայն ի սեր հայրենիքին վախենում ենք: Ընդհակառակը մեր իշխանությունները միշտ խաբել են սեփական ժողովրդին, սակայն միայն դա արել են սեփական շահի համար: Մեր իշխանավորները ցանկանում էին խաբել չգիտես ինչու մեր ժողովրդին, ցանկանալով քողարկել անգամ սեփական պատմությունը, և սեփական սխալները, մենք հայերս մի ժամանակ քննադատում էին Վարդանանց պատերազմի Վասակ Սյունեցուն, սակայն մոռանալով, որ մեր շրջապատում այդպեսի դավաճան Սյունեցիներ և Սևաչերյանները ամենուրեք են, մենք հաշվի չենք առնում, որ ներկայիս ժամանակների դավաճանությունը դավաճանություն չէ, այլ դատարկ խոսքեր, այն ժամանակ երբ մեր դավաճաների ձեռքով հանձնվեց Անիի բանալիները, դա դավաճաննություն էր, իսկ երբ հայաթափվեց Նախիջևանը դա միայն անտարբերություն էր, ինչ տարբերություն  ներկայի և անցիալի միջև, դավաճանը մնում է դավաճան, երբ էլ լինի, որտեղ էլ լինի:

Հաշվի առնելով մեր հանրապետության Կոմոկուսի Կենտկոմի առաջին Քարտուղար Կարեն Դեմիրճյանը, որը համեմատ իր Ադրբեջանի գործընկերոջ` Հեյդար Ալիևի, փոխանակ օգնելու և օգտագործելու իր  հնավորությունները ի շահ սեփական ժողովրդի, նա  նույնիսկ  քողարկում էին  « Եղբայրական » Ադրբեջանում  կատարվող հայերի եղեռնագործության փաստը:

Մարգարիտան դուրս եկավ ննջասենյակից և դուրս գնաց, քիչ հետո վերադարձավ մուրաբայի բանկաները ձեռքին, մի կողմ դրեց ձեռքինը և մտավ կողքի սենյակը, մի սփռոց ձեռքին դուրս եկավ և գցեց սեղանի վրա,

— Չայ կխմե՞ք. — կամաց շշնջաց նա, սակայն առանց սպասելու պատասխանի դուրս գնաց և վերադարձավ մոր հետ միասին: Մի քանի րոպեից նույն սեղանի պատրաստությունը գցված էր Ճաշասենյակի սեղանին:

— Ա՜յ հիմա մեր շենի մասին է, — բացականչեց Ռուբենը, հաղորդավարուհին կանգնած էր Շեֆեկի « պավելյոնի » հուշարձանի դիմաց և այնտեղից հաղորդում էր օրվա կատարվող դեպքերի մասին: Մեզ հասկանալի չէր, միայն կարողանում էինք տարբերել մեզ ծանոթ բառերը, « Ենիքենդ » բառը շեշտվում էր ամեն անգամ, կարծես փորձում էր հասկացնել հեռուստադիտողին, որ չմոռանան թե որտեղից է հաղորդվում նորությունը, անըդհատ ցույց տալով Մանասի Շենի բարձրունքները, Ռուբենը ուշադիր լսում էր, որպեսզի բաց չթողի մեկնաբանի ամեն մի բառը, նա ժպտում էր մանկան նման ծիծաղում ձեռքը խփում էր ծնկին, տղաները լուռ սպասում էին, որպեսզի ավարտվի հաղորդավարուհու մեկնաբանությունը:

Ադրբեջանական նորությունները ավարտվեցին, միայն մի քանի անգամ ցույց տվեցին Մանասի Շենի նկարված պատկերները:

— Հը՜ ուստա՛ Ռուբեն ի՞նչ ասաց հաղորդավարուհին, — հարցրեց Թաթուլը,

Ռուբենի ասելով հաղորդավարուհին հայտնում էր, որ Ենիքենդի տարածքում ճապոնացի վարձկաններ` նինջաներ են եկել և կռվում են հայերի կողմից:

— Հենց այդպե՞ս էլ ասաց, — զարմացավ Սմբատը,

— Հա հե՛նց էդպե՛ս…

Բոլորը ծիծաղեցին

— Տե՜ր Աստված էս ինչ հիմար ազգ են...

Զարմացած ոգևորվեց Թաթուլը,

— Վարդա՛ն չլինի թե՞ թուրքեը մեզ նկատի ունեն, — եզրակացրեց Մուշեղը, — երեկ մենք ենք եղել պավելիոնի դիմաց, այն օրը երբ գնացել եինք հետախուզության, պավիյիոնի մոտի թուրքերը մեզ տեսան, և կես ժամ էր հեռադիտակները ցած չէին դնում, դէ մենք էլ մեր սև համազգեստով էինք դա հնարավոր է պատճառ են գտել...

Ծիծաղը բորբոքվեց,

— Ա՜յ տղա՛ հո՛ չասեցի՛ր... — Կատակեցի ես, — ի՞նչ է ես եմ ճապոնացու նման թե՞ դու, եթե այդպես է, ուրեմն հաստատ քեզ են ճապոնացու տեղ դրել, որովհետև ես հայի նման եմ, մեծ ու հայկական քթով...

 

                                                                                              109 

— Վարդան  ջան եթե  քո՛  քիթը մեծ է, բա՜ ես ի՞նչ ասեմ, — կատակեց Վալերը, — տղե՛րք հաստատ այդպես էլ եղել, — ուրախացավ Ռուբենը, — հնարավոր է ձեր սև ֆորման են տեսել, դէ մոմենտը պաց չեն թօղալ ասել իրենց օզածը, ինչքան հիմար ու բութ ժողովուրդ են, բա չե՞ն ասում, որ ճապոնացին  կյալում ա հստեղ հի՞նչ անի...

Ռուբենը շատ լավ էր ճանաչում ադրբեջանցի թուրքերին, նա երկար ժամանակ աշխատել էր Բաքվում և Կիրովաբադում, (Գանձակում) մանավանդ որ լավ տիրապետում էր ադրբեջաներենին: Շրջանում նա աշխատել էր որպես տաքսու վարորդ, և միշտ շփվելով ազերիների հետ լավ գիտեր նրանց նիստուկացը, նրանց շնչածն ու արտաշնչածը, բացի դա նա ասում էր, որ շրջանի տաքսու վարորդների մեծ մասը եղել են ադրբեջանցիներ: Ռուբենը պատմում էր, որ երբեք ազերիները չեն դադարել իրենց թշնամանքը հայերի հանդեպ, բազմիցս պատճառներ են գտել խոշտանգելու հայ   ազգաբնակչությանը, և դա գալիս էր Բաքվի իշխանությունների հրահրումից: Ազերիները բաց  չէին  թողնում   իշխանությունների  խրախուսանքը, այդ ազգամիջյան թշնամանքը ավելի վառ արտահայտվում երբ   Հայաստանի « Արարատ » և Ադրբեջանի   « Նեֆտչի » ֆուտբոլային խաղերի ժամանակ, նույնիսկ 1961 թվականին հերթական ֆուտբոլային խաղի ավարտից հետո Ադրբեջանցիների կատաղած ամբոխը հարձակվում է հայերի վրա և բացի բռնություններից լինում են նաև սպանություններ, սակայն այն   ժամանակները Սովետական КГБ-ի և МВД-ի միջամտությամբ այդ ամենը  ամիջապես լռեցվեց   և քողարկվեց: Խորհրդային երկրում այդ սարսափելի սպանդի և ոճրագործություն հետքերը   կարողացան արագ վերացնել, քանի որ կարող էր արտասահմանում դա արձագանքը ավելի սրեր լարվածությունը: Սակայն այդ   դեպքերից հետո ազերիների ատելություններից և բռնություններից խուսափելու համար հայերը վախենում էին այդ օրերին նույնիսկ փողոց դուրս գալ, մանավանդ երբ Հայաստանի « Արարատը » հերթական հաղթանակ էր տանում: Այդ թշնամությունը առկա էր ամենուրեք:

Կցանկանաի   օրինակ   բերել  Մանասի Շենիցի   ուսուսչուհիներից` Անուշ  Եսայանի ( Անուշ Թևոսի  Եսայան 15/12 /1950)   պատմությունը, որը   անմիջական կապ ուներ հայերի  հանդեպ   ադրբեջանցիների ատելությանը, որը և հենց առաջնորդվում էր Խորհրդային Ադրբեջանի իշխանությունները հովհանվորությամբ: Ասեմ այն որ Անուշը   Եսայան հենց այն Զաքարյան Միշիկի քրոջ աղջիկն էր, որի մասին պատմել եմ նախորդում, այն Միշիկ ամու, որոնց տանը մենք ճաշել էինք:

Անուշ Եսայանի պատմեով դեռևս   70-ական թվականներին, երբ նա սովորում էր Բաքվի մանկավարժական ինստիտուտի Հայկական «սեկտորի » ֆակուլտետում, Հայերենի պատմություն դասավանդող թուրք դասախոսը սկսում է հայ ուսանողներին թելադրել էր կեղծ և աղավաղված հայոց պատմությունը, և հայ ուսանողները սկսում են դժգոհել և բողոքել դասախոսի հակայկական քարոզների դեմ, սակայն պարզվում է, որ դասախոսի ետևում կանգնած է հզոր մի պետական համակարգ, որը և փորձում էր ամեն ինչ ձևափոխել ի օգուտ ադրբեջանցիների:

 

                                                                            110

   

 Եվ  այդ  հարցում ադրբեջանցիները գտնվում են ավելի հզոր: 1972 Թվականին Ադրբեջանի կրթության մինիստրության հրամանով Բաքվում փակում է հայկական ֆակուլտետը և հայկական բաժնի ուսանողներին մնում են օդի մեջ կախված և միայն մի քանի ամիս հետո` բազմաթիվ բողոքներից հետո` հոկտեմբեր ամսին հայ ուսանողներին տեղափոխում են Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզ` Ստեփանակերտի մանկավարժական ինստիտուտ և այնտեղ շարունակում նրանց ֆակուլտետի դասընթացները: Ադրբեջանի իշխանությունները այդ քայլին գնում են միայն Մոսկովյան կենտրոնական իշխանությունների վախից դրդված, թե չէ հնարավոր էր , որ ընդհանրապես փակեին հայկական բաժինը: Բացի դրանից այդ ընթացքում Շահումյանում փակվում է հայկական թատրոնի խմբակը, այդ թշնամանքը հասկանալի կլիներ այն մարդուն, որը թեկուզ մեկ անգամ անցած կլիներ Ադրբեջանի հայկական գյուղերի ճանապարհներով: Հայաբնակ գյուղերի միջև ճանապարհները գրունտային էին և դժվարանցանելի, իսկ ադրբեջանաբնակ գյուղերը ասֆալտապատ և լուսավոր:

Տղաներով շնորհակալություն հայտնեցինք տան տերերին իրենց լավ հյուրասիրության համար դուրս եկանք Ռուբենենց տանից, այդ մի քանի օրվա մեջ այդ ընտանիքի անդամները ընտելացել էին մեզ, մանավանդ Ժորիկն ու Ռուբենը: Ժորիկը գրեթե ողջ օրը անց էր կացնում մեզ հետ, ճիշտ է իր հասակակից երեխաները թաղում շատ էին, սակայն երևի նա նախնտրում էր իրենից մեծերի հետ շփվել և ընկերություն անել:

Ժորիկի մեջ այնքան պարզություն և մաքրություն կար, որ նրա ցանկացած խնդրանք մեր տղաները չէին կարող մերժել: Նա 12 տարեկան էր ( Զաքարյան Ժորիկ Ռուբենի 7/02/1980 ) Ժորիկը ինքնասպան է եղել հայրենիքի կարոտից 14/09/1993 Ռուսաստանում ) Ժորիկի մանկությունը կարծես կանգ էր առել, նա բացի իրենց գյուղից չէր հասցրել տեսնել իր կյանքում ոչինչ, դա այն ժամանակն է երբ երեխան սկսում է բացահայտել աշխարհը և շրջապատը, իսկ շրջափակումը և պատերազմը նրան զրկել էր և թույլ չէր տալիս դուրս գալ հայրենի շենից, դա ոչ միայն վերաբերում էր Ժորիկն, այլև շրջանի ողջ մանուկները, սակայն Ժորիկը ավելի էմոցիոնալ էր, և կարծես ավելի հասուն, դա երևի Ռուբենի դաստերակությունից էր գալիս, նա միայն կարողանում էր մեծի նման դատել և նրան հաճելի էր օգտվել այդ առիթից և շփվել մեր տղաների հետ:

Մենք հասկանում էինք Ժորիկի աներանելի վիճակը, և տղաները փորձում էին իրենց հոգատարությամբ և ուշադրությամբ գրավվել նրան, որպեսզի նա իրեն զգա լիարժեք մարդ, որպեսզի զգա որ իրեն հարգում և սիրում են շրջապատում: Ժորիկը կարծես ցանկությու էլ չուներ խաղալու իր հասակակիցների հետ, և մեր առիթը լավ պահ էր դուրս գալու այդ ձանձրալի վիճակից: Եվ Ռուբենը լավ էր հասկանում և չէր փորձում որդուն արգելել որպեսզի այցելել մեզ, իսկ մենք էլ մեր հերթին փորձում էինք տալ նրան տարբեր հանձնարարականներ, որը նա հաճույքով էր կատարում: Երեխան նկատվում էր, որ իր օգնության կարիքը մենք զգում էինք, և նա կարողանում էր փոքրիկ առաջադրանքները կատարելով օգնել մեզ: Ժորիկը հաճախակի հոր հետ գնում էր այգի և օգնում էր և նրան այգում: Տղան ուշադիր էր ամեն ինչի հանդեպ, մանավանդ տնային և առօրիա գործերում միշտ օգնում էր մորը և քրոջը:

 

                                                                      111

Մենք  մտանք բակ, ես մտա տուն, ներսում մութ էր, մութության մեջ դժվարանում էի կողմնորոշվել: Ես միացրեցի ձեռքիս լապտերիկը և աստճաններով բարձրացա երկրորդ հարկ:

— Վալեր՜. — կանչեցի նրան, նա կարծես չլսեց, ես մոտեցա պատուհանին և բղավեցի,

— Ի՞նչ է…

— Ե՛կ այստեղ. — նա առանց հարցուփորձի մտավ տուն, մթության մեջ չէր կարողանում կողմնորոշվել, հազիվ շոշափելով գտավ աստիճանները, ես լապտերով լուսավորեցի նրա ճանապարհը, նա բարձրացավ վերև:

— Ի՞նչ է պատահել, — հևասպառ հարցրեց նա, — Վարդան ջան շունչս կտրվեց, երևում է որ ծխելը պետք է թողնեմ. — գանգատվեց  նա,

— Ժամանակն է Վալեր ջան, շուտ պետք է թողնեիր եղբայր: Վալե՛ր ե՛կ տեսնենք պահարաններում կարող ենք արդյոք ինձ համար շոր գտնել...

— Վարդա՛ն իսկ շորն ի՞նչ ես անում. — զարմացավ նա,

— Հետո կասեմ, դու՛ միայն բռնի՛ր լապտերը ես կփնտրեմ…

Վալերիկը վերցրեց լապտերիկը և լուավորեց պահարանը, պահարանում կախված շորերը բոլորն էլ մեծահասակ տղամարդու շորեր էին, ինձ միայն հաջողվեց գտնել իմ հագով մի հին քրքրված ջինսե վարտիք, որն էլ հնարավոր էր, որ Զարմիկի թոռներից մեկինն էր: Ես հագա և փորձեցի, ամեն ինչ լավ էր միայն աջ ծնկի վրա մեծ պառվածքն էր խանգարում:

— Վարդա՛ն ի՞նչ է կարծում, այս գիշեր թուրքերը հանգիստ կթողնե՞ն…

— Ինչու ես անհանգստանում ո՞ր…

— Դէ՛ Վարդան ջան Հայ Պարիսի դեպքերից հետո, թուրքերը հաստատ կատաղած կլինեն, և ո՞վ գիտե կարողա մի բան ձեռնարկեն...

— Ի՞նչ է չլինի թե վախենու՞մ ես, — կատակեցի ես, Վալերիկը ծիծաղեց,

— է՜հ Վարդան ջան, ծովը մտնողը, թրջվելուց չի վախենա. — սրամտեց նա,

Ես պահարանից վերցրեցի կանացի մի շրջազգեստ և Վալերի հետ իջանք ցած, տղաներից երկուսը` Վազգենն ու Սմբատը արդեն իրենց հերթապահության հենակետում էին:

Շեֆեկում անհանգիստ էր` բեռնատար մեքենաներ էին անընդհատ գնում ու գալիս, և շարժը չէր դադարում, Մուշեղը բարձրացել էր խորդանոցի կտուրը և այնտեղից հետևում էր Շեֆեկի անհանգիստ շարժը:

 

 

                                                                                         112

   

Տղաների տրամադրությունից չէր կարելի գուշակել, որ անհանգիստ են Վարդանն ու Գևորգը պարկած էին խորդանոցի պատի տակ դրված մահճակալներին և նիրհում էին, Թաթուլն նստած էր սեղանի մոտ, սեղանին դրված նավթե լամպը լուսավորում էր խորդանոցի դիմացի մեր հավաքատեղը: Առհասարակ տղաները գրեթե ողջ ժամանակ անց էին կացնում դրսում` խորդանոցի ծացկի տակ, առհասարակ տուն գրեթե չէին մտնում, միայն հազվադեպ ես էի որ մտնում տուն: Ամառային եղանակը և հաճելի օդը տղաներին չէր թողնում խորդանոցի ծածկի տակից հեռանալ, ավելի շատ հարմարվել էինք խորդանոցին քան տանը:

— Վարդա՛ն Մուշեղի հետ, որոշել ենք որ առավոտյան մոտ ես և նա հերթապահենք, — ասաց Թաթուլը, — իսկ դու՛ Վալերի հետ կփոխարինեք Վազգենին և Սմբատին, Գևորգն ու Վարդանը կփոխարինեն ձեզ…

— Հարց չկա Թաթուլ ջան, — համաձայնվեցի ես, Մուշեղը իջավ խորդանոցի տանիքից գալով նստեց սեղանի մոտ` Թաթուլի դիմացը,

— Տղե՛րք թուրքերը անհանգիստ են, ճիշտն ասած դուրս չի գալիս, անընդհատ բեռնատարներ էին գնում ու գալիս, — դժգոհեց նա, ես և Վալերիկը պետք է հանգստանաինք, որպեսզի կարողանաինք փոխարինել մեր գիշերապահների: Գիշերային լռությունը մեջ գետակի աղմուկը արձագանքում էր, հեռու լեռներից փչող զով հովը շոյում էր բարձր ծառերի կատարները: Հունիսի կեսերից գիշերները ավելի էին երկարում քան ցերեկները, սակայն անքնությունը մեր գիշերապահների ծառայության մեջ կարծես թե ավելի էր ձգվում երկարում: Առհասարակ գիշերները սահմանի վրա ավելի վտանգավոր և ձանձրալի է դառնում, մանավանդ ձմեռվա ամիսներին:

— Վարդա՛ն արթնացի՛ր, — շշուկով ասաց Մուշեղը և շարունակեց արթնացնել Վալերին: Թաթուլը դեռ քնած էր, մենք միանգամից ոտքի կանգնեցինք, արագ սառը ջրով լվացվեցինք, ավտոմատները վերցնելով ուղղվեցինք ընդունելու հերթապահությունը: Սաղարթախիտ այգու մեջ ոչինչ չէր երևում, ես վառեցի լապտերիկի կարմիր լույսը,

— Ա՛յս կողմ, — շշուկով լսվեց Սմբատի ձայնը, նա փորձում էր ուղություն ցույց տալ, նա մի քանի եկավ ընդառաջ, ես անջատեցի լապտերիկը մթության մեջ ոչինչ չէր երևում, — Վարդան ի՞նչ է արդեն փոխարինելու ժամն է՞…

— Սմբատ այստեղ բավականին մութ է, ոչինչ չի երևում, — նա ծիծաղեց, — դէ՜ լավ, կարող ես գնալ հանգստանալ, միայն վերցրու՛ լապտերիկը կտաս, ինձ փոխարինողներին...

Նա շոշափելով գտավ և վերցրեց լապտերիկը, և բարի ծառայություն մաղթելով հեռացավ: Ջրաղացի փոքրիկ ջրվեժի աղմուկը սաղարթախիտ այգու մեջ խլացնում էր, գիշերային անդորրը: Գետակի մոտ տեղադրված Գևորգի ազդանշանային թակարդները մեր միակ հնարավորությունն էր, որպեսզի կարողանաինք ժամանակին իմանալ ազերի հետախույզների անցանկալի այցելության մասին: Մետաղալարերով սարդոստյանի պես ձգվող լարերը գետակի վրա կարող էին տեղյակ պահել նույնիս գետի միջով անցնող հյուրերի այցելության մասին: Զարմիկի սաղարթախիտ այգու ծառները թույ չէին տալիս, որ լուսնյակի լույսը թափանցի այգի:

 

                                                                 113 

 

Այդ  մթության մեջ  վառվռուն լույսով  լուսատիտիկները իրենց կանաչավուն լույսով փորձում էին ազդանշան տալ իրենց զույգընկերոջը:

Բավականին անցել էր երբ մառանի մոտ վառվեց լապտերիկի կարմիր լույսը, եկողը քայլերը ուղղեց դեպի իմ կողմ,

— Ա՛յս կողմ. — ուղղություն ցույց տվեցի ես, նա կամաց և անձայն քայլերով մոտեցավ: Եկողը Քասախցի Վարդանն էր:

— Բարի ուշ գիշեր, — կատակեց նա, — հը՜ ի՞նչ կա…

— Առայժմս խաղաղ է Վարդան ջան…

— Լավ, է որ այդպես է, — ասաց նա, — դէ լավ Վարդան ջան հիմա կարող ես գնալ հանգստանալ...

Նա լապտերիկը տվեց ինձ, ես նրան խաղաղ ծառայություն մաղթելով վերադարձա խորդանոց: Վալերիկը այնտեղ էր, նստել էր սեղանի առջև, իսկ Մուշեղն ու Թաթուլը պարկել էին մահճակալների վրա ; Շրջապատում տարօրինակ լռություն էր, Շեֆեկում դադարել էր մեքենաների շարժը, Գևորգը իր հենակետում էր, կուչ էր եկել բակի անկյունում և թաքվնած հսկում էր իր տարածքը: Սեղանին դրված նավթե լամպի շուրջ պտտվող գիշերային թիթեռնիկը իրենց համառությամբ շարունակում էին գրոհել լամպի վրա, սակայն վառվելով նորից նահանջում էին, սակայն կարծես չխրատվելով նորից ու նորից էին շարունակում գրոհը:

— Վարդա՛ն եթե քունդ տանու՞մ է, ապա կարող ես հանգիստ քնել, միևնույնն է ես նստած եմ, — առաջարկեց Վալերը…

— Չէ շնորհակալություն Վալեր ջան, կնստեմ. — հրաժարվեցի ես:

Գիշերները ինչպես ասացի նախորդում` սահմանի վրա ժամերը կարծես ավելի դանդաղ էին անցնում, սակայն գիշերային հոգնածությունը արևածագի հետ կարծես նահանջում էր, և ես արդեն սովորել էի այդ պայմաններին, ցանկացած ժամին երբ էլ քնեի, առավոտյան միշտ կարծես լիցքավորվում, էներգիա էի ստանում, սովորաբար միշտ արթնանում էի վաղ կանուխ մինչ աքլորականչը:

— Վարդան դու այդպես էլ չասացիր, թե պահարանից վերցրած շորերը ինչի՞դ է պետք, — շշնջաց Վալերը,

— Վալեր առավոտյան ուզում եմ հետախուզության գնալ…

— Է՛դ մենա՞կ, — զարմացավ նա,

— Չէ, Ռուբենի Ժորիկի հետ…

Վալերը ծիծաղեց, ձեռքերով սեղմել էր բերանը և փորձում էր չաղմկել,

— Վատ չէ՜, վատ չէ՜, երկու քորփա ռազվետչիկ. — սրամտեց նա,

— Վալեր ջան իմաստն էլ հենց դրանումն է, և ես այս շորերով այնքան էլ աչքի չեմ ընկնի..

— Այդ մեկը հաստատ, — ժպտաց նա, — իսկ ամոթ չլինի հարցնել, բա՛ զենք չէ՞ս վերցնելու…

— Իսկ քեզ ո՞վ ասաց չեմ վերցնելու, — զարմացա ես, — Վալեր ջան որ քիչ համբերես կտեսնես թե ինչ եմ անելու…

Երկու ժամը արագ անցավ, ես արթնացրեցի հաջորդ հերթափոխի տղաներին` Թաթուլին և Մուշեղին, տղաները արագ ոտքի կանգնեցին, վերցնելով զենքերը շտապեցին հերթապահության իսկ Վալերիկը մեկնվեց մահճակալին և փորձեց քնել: Ես մեկնվեցի թախտին, Գևորգն ու Վարդանը հանձնելով հերթափոխը վերադարձան հանգստանալու, տղաները դեռևս պետք է երկու ժամ արթուն հսկեին մեր քունը:

Գիշերային անդորրը խախտեց ավտոմատային կրակահերթը, ձայնը արթնացրեց քնածներին, Վարդանը շտապեց Թաթուլի մոտ, որը այգում էր կանգնած, ես և Գևորգը շտապեցինք Մուշեղի մոտ, կրակողը Մուշեղն էր, երկար կրակահերթը ինչ որ բան էր նշանակում, Մուշեղը լինելով փորձառու հետախույզ, սխալվել չէր կարող:

Խաղողի բաղերի միջից երևում էին ավտոմատի կրակի կայծերը, ազերիները պատասխանում էին Մուշեղի կրակին, մենք ևս միացանք նրան, ավտոմատային կրակահերթը ուղղելով անցանկալի այցելուների ուղղությամբ: Վալերը ևս միացավ մեզ:

— Վալե՛ր շտապի Թաթուլենց մոտ և ասա որ խաղողի այգում թուրքերի ռազվետկեն է, թող խաչաձև կրակի տակ պահեն, տարածքը, — կարգադրեց Մուշեղը, Վալերը հեռացավ, ես և Գևորգը դուրս եկանք դարպասներից դեպի փողոց, ցանկանալով մեր կրակի լայնության գոտին մեծացնել, կարճ կրակահերթով սկսեցինք առաջանալ դեպի խաղողի բաղերի կողմը:

                                                                          114 

Շեֆեկի գերեզմանների խրամատից գնդացրային կրակը անսպասլի էր, գնդակները սուրում էին մեր ուղղությամբ:

— Վարդա՛ն թաքստո՛ց, — բղավեց Գևորգը, մենք պարկեցինք հողաթմբերի ետևը, գնդացրային կրակից Զարմիկի տան պատշգամբի ապակիները սկսեցին ցած թափվել, Սմբատը և Վազգենը ևս միացել էին մեզ փորձելով պատասխան կրակով լռեցնել Շեֆեկի գերեզմաների կրակակետը, Թաթուլենց ուղղությունից սկսեցին կրկել, մեր տղաների խաչաձև կրակը հնարավորություն չէր տար ազերիներին առանց կորուստների, դուրս պրծնել կրակի տակից, փոխհրաձգությունը գնալով ավելի էր սաստկանում:

— Դադարեցրե՛ք կրակը, — կարգադրեց Գևորգը, մենք դադարեցրեցինք կրակը, ազերիները ևս լռեցին, տղաները ամեն մեկը գրավել էր իր մարտական թաքստոցը:

— Մուշե՛ղ, ի՞նչ է պատահել, — հարցրեց Սմբատը,

— Թուրքերի ռազվետկեն էր, մի քսան մետրի վրա են, — բացատրեց նա:

Երկնակամարը արդեն սկսել էր լուսանալ, տղաները բոլորն էլ մարտական դիրքերում էին, տարօրինակ խաղաղություն էր, կարծես թե քիչ առաջ այստեղից չէր այդ կատաղի փոխհրաձգությունը:

— Մուշե՛ղ հարկավոր է ճշտել, — առաջարկեցի ես,

— Տղե՛րք բայց դու՛ք տեսա՞ք չէ նրանց ավտոմատների կրակները, — ոգևորված հարցրեց նա, կարծես թե վստահ չէր իր տեսածից,

— Իհարկե՛ տեսանք, Մուշ ջան, — հանգստացրի ես,

— Լա՜վ, Գևորգ ջան եթե այդպես ուրեմն, ես Վարդանի հետ առաջ կգնամ և կստուգեմ, եթե հարկ լինի տղե՛րք դուք կրակով կաջակցեք մեզ, — առաջարկեց Մուշեղը,

Մենք սկսեցինք սողալ առաջ, այգու հողաթմբերի միջով, խաղողի այգու բետոնի սյուների վրա ձգվող մետաղալարերի արանքով դժվար էր սողալ, ստիպված արագ - արագ փորում էինք հողաթումբը, որպեսզի կարողանանք ճանապարհ բացել: Վերջապես հասանք այն տեղը որտեղից մեզ վրա կրակում էին, Մուշեղը չէր սխալվել, այնտեղ թողած հետքերից երևում էր, որ ազերիների հետախույզներն էին եղել, անկոչ հյուրերին անակնկալ էր եղել Մուշեղի անսպասելի կրակը, մենք նորից սողացինք ետ:

 

 

                                                                                     115