— Ես կգնամ, — ասաց Վազգենը և Ժորիկ հետ գնաց վառարանի խողովակները բերելու, քիչ հետո Վազգենը խողովակները ձեռքը մտավ բակ, Ժորիկի գալիս էր նրա ետևից, նա մի քանի կտոր փայտ էր բերում վառարանի համար, Ռուբենը այդ մասին ևս հոգ էր տարել, հասկանալով որ մեր բակում փայտ չկա: Տղաները աշխույժ գործի անցան, խողովակները ամրացվեցին վառարանին Ժորիկը փորձում էր օգնել տղաներին:

Չնայած գիշերային մռայլ ու անձրևային եղանակի օրը բացվել էր, պարզ եղանակ էր արևի ջերմությունից ծառերի և կանաչների վրայից գոլոշիանում էր ջրի կաթիլները և շաղ կապելով ցնդում էր օդում, նույնիսկ բակ դուրս եկած խխունջների քարավանները սողալով շտապում էին թաքնվել այգու սաղարթների մեջ: Մարգարիտան ննջարանից վերցրել էր իմ խոնավ համազգեստը և փռել էր պատշգամբի պատուհանի վրա, որպեսզի չորանա, հետաքրքիրը այն էր, որ չնայած իր տարիքի արդեն պատրաստի հարսնացու էր, և այդ մասին ողջ գյուղն էր խոսում, շատերն էին ցանկանում Ռուբենի դաստերակած աղջկան հարս տանել իրենց զավակներին:

— Հարկավոր է ջոկատի Մալխասյան Վարդանին ասել, որ ձեր համար փայտ բերի, — խորհուրդ տվեց Ռուբենը, — իսկ միչև նրանք կբերեն մեր տանից փայտը կբերեք...

— Շատ լավ, Ռուբեն եղբայր, գետինը հենց որ մի քիչ չորանա, ամպայման շտաբ կգնամ, — խոստացավ Թաթուլը, հետո փոխելով թեման հարցրեց նրան, — Ռուբե՛ն եղբայր, իսկ գյուղ հացը ինչպե՞ս են բերում...

— Մեր Թաղին Բաբուստին Միշիկի տղան` Արարատն է պիրում շենի խանութի համար, խանութի աշխատողն էլ մեր թաղի Հրատիկի կինն ա` Մարոն… (Արարատ Միշայի Հակոբյան )

— Հարկավոր է նրանց զգուշացնել, որ մեր հասանելիք հացը ձեզ տան, —ասաց Թաթուլը, — եթե տիկին Ռուբինան կարող է, թող խանութի աշխատողին զգուշացնի…

Ռուբենը համաձայնության նշան արեց:

Ռուբենը պատմում էր իրենց շենի մասին և իրենց շրջանում կատարվող անցքերի մասին, անգամ պատմում էր այն դեպքերի մասին, որոնց մասին լսել էինք շատ համագյուղացիներից, այսինքն նրանց գանգատների մասին Ռուբենը արտահայտվում էր առանց վախենալու կամ խուսափելու: Պտտվող լուրերը կարծես թե իրական էին դառնում, շրջանի ղեկավար որոշ պաշտոնյանների սանձարձակությունների մասին գրեթե բոլորն էին գանգատվում, սակայն վախենալով էին արտահայտվում այդ մասին, քանի որ աչքների տեսածից էին վախենում, եղել են գյողացիներ որոնք բարձրաձայնել են և դժգոհել, սակայն որոշ ժամանակ անց նրանց ահաբեկելով և հաշվեհարդար տեսնելով լռեցրել են, և դա կարծես ժողովրդին ավելի էր ահաբեկում քան ադրբեջանական ուժերը: Շատերը ուղակի խուսափում էին նման թեմայի շուրջ անգամ խոսալ: Ես հետագայում մանրամասնություններով կնկարագրեմ այդ դժգոհությունների շառժառիթները:

 

 

                                                                          151

Առհասարակ Շահումյանի պատմությունը շատ հարուստ էր դեպքերով և դեմքերով, ուստի անդրադառնալով շրջանի պատմությանը որոշ մանրամասնությունների կնկարագրեմ հնարավորինս համառոտակի:

Շահումյանի շրջանը դա պատմական Արցախի Հյուսիսային գավառներից էր, որի մի մասը պատկանում էր Ուտիքին, շրջանը տարածքային մակերեսով շուրջ 600 քառակուսի կիլոմետր էր: 1918-1920 թվականին Հայ-Ադրբեջանական բախումների ժամանակ Գյուլիստանը և Լեռնային Ղարաբաղի մի շարք տարածքներ վարում էին ինքնավարություն Հայ ազգաբնակչությունը, որը զգալի մասն էր փորձելով ինքնուրյուն լուծել իրենց գյուղերի ինքնապաշտպանության հարցը կազմավորված «Ազգային Խորհուրդը»համագործակցում էր Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունների հետ: Սովետական կարգերից հետո տարածքային հարցը լուժվում է Սովետական Ադրբեջանի օգտին: 5 Հունիսին 1921 թվականին Գյուլիստանի շրջանը և Լեռնային Ղարաբաղը հանձնվում է Կովկասյան Կուսկոմը (ЦК РКП ) Սովետական Ադրբեջանի ենթակայության տակ, չնայած այն բանի որ տարածաշրջանի 95% կազմված էին էթնիկ հայերից: Սովետական Ադրբեջանում բորբոքված Հայկական բնակչության հուզումները և դրանք հանգստացնելու համար 1923 Թվականին Հուլիսին արհեստականորեն ստեղծվում է Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը, սակայն հեռանկարներ հետապնդելով վարչական բաժանմար հարցում Հյուսիսային Արցախը տարանջատելով ստեղում են Խանլարի և Շահումյանի շրջանները, որոնք ընդհանրապես դուրս են մնում ինքնավարության պատկանելիությունից, այդպիսով այդ երկու վերհիշյալ շրջանները մտնում են Սովետական Ադրբեջանի կազմի մեջ: (8/08/1930) 1930 Թվականին Հեղափոխական Ստեփան Շահումյանի պատվին շրջանը վերանվանվում է Շահումյանի շրջանը:

Ինչպես ասում էին Շահումյանի շրջանում հայկական բնակչության թիվը հասնում էր մոտավորապես 55 հազարի, սակայն այդ թիվը հնարավորին էր որ պակաս լիներ, քանի որ վերջին տարիների ազգամիջյան բախումները և մինչ այդ արտագնա աշխատանքի մեկնածների թիվը կրկնապատկվել էր:

 

 

                                                                         152

Շահումյանի շրջանը գտնվում էր կղզիացված վիճակում, չորս կողմից շրջապատված լինելով ադրբեջանաբնակ շրջաններով, շրջանը Հյուսիս-արևելյան կողմից Շահումյանը սահմանակից էր ադրբեջանական Գերամբոյի շրջանին, որն էլ 1938 թվականին վերանվանվելով դարձել էր Կասում-Իսմաիլովի շրջան, իսկ շրջանի Հյուսիս-արևմտյան կողմից սահմանակից էր նույն Խանլարի շրջանին, որի պատմական Հայաստանի Գարդմանա աշխարհն է, և լինելով հայաբնակ շրջան, դեռևս մի քանի ամիս առաջ ադրբեջանական միլիցիայի և խորհրդային զորքերի համատեղ գործողությունների` Կոլցո օպերացիայի շրջանակներում հայաթափվեց: Հետագայում կանդրադառնամ Գետաշեն, Ազատ, Կամո, Մարտունաշեն և այլ հայաշատ գյուղերի հայաթափման պատմությանը:

Շարունակելով տարածքային բաժանման թեման, ասեմ որ Շահումյանի շրջանը Արևմտյան կողմից պատնեշում էր Քյալբաջարի ադրբեջանաբնակ շրջանը, իսկ հարավից սահմանակից էր Լեռնային Ղարաբաղի` Մարտակերտի շրջանին, Մռավա լեռնաշղթան և Ինջի գետն էլ հանդիսանում էին այդ շրջանների վարչական սահմանագիծը, ինչպես ասել էի նախորդում Ղարաբաղը և Շահումյանը կապող միակ ճանապարհը անցնում էր հենց մեր Մանասի Շենի տարածքով: Շրջանի շրջկենտրոնը` Շահումյան ավանն էր ( Ներքին Շենը) շրջանի 16 գյուղերը կարծես շրջապատել էին` Ներքին Շեն շրջկենտրոնը: Շրջանի ամենաբարձրադիր գյուղը դա Գյուլիստանն էր` որտեղ ուղղաթիռով իջել էինք առաջին անգամ: Առհասարակ ինչպես հայտնի էր ինձ Գյուլիստանը շրջանի ամենադյութական գյուղն էր, իր լեռնայի օդով և չքնաղագեղ բնությամբ: Կանաչ լեռների մեջ վեր էր խոյանում Մռավի լեռնաշղթայի ամենաբարձր գագաթը, Մռավի լեռնագագաթը ( ծովի մակարդակից բարձր է 3419 մ ) Մռավը իր հաղթանդամ ձյունապատ գագաթով մխրճված կապույտ երկնքի մեջ իշխում էր անտառապատ ստորոտների հանգիստը, լեռան գագաթը մի մեծ ժայռաբեկոր էր հիշեցնում և հավերժական ձյան հալոցներից առաջացած սառնորակ աղբյուրները անտառներով անցնելով դուրս էին գալիս լեռան փեշերը և միավորվելով կազմում առվակներ, որոնք մեծանալով և միավորվելով դառնում գետակ` հենց այդ գետակն էլ այն Ինջին էր, որը սկիզբ առնելով Մռավի փեշերից ծուռումուռ կիրճերով անցնելով հասնում էր մինչև Գերամբոյի դաշտավայրային:  

 

 

                                                                     153  

Եվ պատահական չէր, որ Մռավի ստորոտներին փռված այդ դրախտավայրը Հայոց արքանները անվանել Վարդուտ կամ Վարդաստան հետագայում պարսիկները իշխելով երկրամասին թարգմանելով տեղանունը դարձրել են Գյուլիստան: Հայոց պատմության շատ կարևոր իրադարձություններ են կապված այս բնության և լեռների հետ, և ինչեր որ ասես չի տեսել Մռավա թագուհին, նրա փեշերին որսի է գնացել մեր պատմության, և հեքիաթների ճանաչված Վաչագան Բարեպաշտ թագավորը իր իշխանների և թիկնազորի հետ, անգամ որսի են դուրս եկել Հայոց արքունիքի սպարապետներն և իշխանները, մելիքներն և նրանց ժառանգները: Եվ իզուր չէր որ Մռավա լեռնաշղթայի գողտրիկ անկյուններում էր գտնվում Հայոց արքունիկի մի շարք ճանաչված բնակավայրեր և արքայական ամառանոցներ, որոնցից մեկը` Դրախտիկին էր և Գյուլիստանը, այդ թարմ օդն ու զուլալ ջրերը համտեսելով մարդու մեջ առաջանում է երկնային ինչ որ բան, և դա կարելի էր նկատել անգամ շահումյանցու բնավորության մեջ և նրանց խառնվածքում: Մռավի մասին պատմությունները տանում են դարերի խորքը, անգամ նախկան քրիստոնոեությունը հեթանոս հայերը այստեղ Մեհրաններ են կառուցել լեռան փեշերին, անցնելով պատմության ու ժամանակների միջով այդ լեռը միշտ մնացել են որպես սրբություն հայ մարդու համար: Հայ մելիքները և իշխաները իրենց բերդերն ու ապարանքները կառուցել են Մռավի փեշերին, ունենալով մի դրախտավայր, որը մոտ է երկնքին և Աստծոն: Հայոց Սպարապետները կարողացել են պաշտպանվել այս լեռներով, նրանք անանցանելի կիրճերում դարանակալելով թշնամու բանակներին, կարողացել են փոքրաքանակ զորքով արժանի հակահարված տալ թշնամու բանակներին: Մռավը մեր Հայոց պատմության ամենահերոսական պաշպանական ամրությունն է, որը ստեղծված էր Աստծո արարչությամբ և նրա կողմից: Տեղացիները պատմում էին, որ լեռնաշղթան հարուստ է անանցանելի խոր կիրճերով և ձորերով, դա նկատեցի ինքս երբ մեր ուղղաթիռները սավառնում էին Մռավի կիրճերի վրայով, նաև պատմում էին, որ Խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո Մռավի գագաթին տեղադրվել է հեղափոխության առաջնորդների` Լենինի և Ստալինի կիսանդրիները, բանը այն է, որ Մռավի գագաթը անանցանելի է, քանի որ ուժեղ ձնամրրիկները և փոթորիկները, այդ թվում ուժեղ կայծակները, կարող է անակնկալներ մատուցել ցանկացած արկածախնդիր լեռնագնացին: Մռավի լեռնաշղթան անտառածածկ էր և ինչպես ասացի դեռևս շատ հնուց այդ տարածքները եղել են արքունիկի արքայական որսատեղեր:  

 

 

                                                              154  

Շահումյանի անտառները հարուստ են որսով` կխտարներով, արջերով, վարազներով, քարայծներով: Սակայն ինչպես ասում էին ժողովուրդը վերջին տարիներին անտառների որսը ավելացել է որովհետև ազգամիջյան ընդհարումների պատճառով շրջանի որսորդների քանակը նվազել էր, ավելի ճիշտ կարելի է ասել` որս անողների քանակն էր նվազել, քանի որ վերջին դեպքերի ժամանակ Սովետական Ադրբեջանի ներքին գործերի մինիստրության հրամանի համաձայն Ադրբեջանի միլիցիայի ջոկատները տուն առ տուն անցնելով խուզարկել և բռնագրավել են շրջանի հայ որսորդների որսորդական հրացանները և զինամթերքը: Իսկ ովքեր էլ ունեին զենքեր և զինամթերքը պահում էին գոնե ինքնապաշտպանության համար, այնպես որ, որսի համար անհարմար ժամանակներ էին:

Շահումյանի շրջանի գյուղերը թվարկելով հետագայում կփորձեմ մանրամասն առանձին առանձին ներկայացնել նրանց պատմությունը և բնակիչների վարքը ապրելակերպը և սովորությունները, որոնք մեկը մյուսիս ավելի հետաքրքիր է և բազմազան: Այդպիսով շրջանի գյուղերը հետևյալն են Շահումյանը ընդհանուր առմաբ կազմված էր 16 գյուղերից որոնք էին` Շահումյան ավանը, Ներքին Շեն, (Աջաքենդ, Шаумяновск) Խարխափութ (село Хрхапут) Գյուլիստան (с. Гюлистан ), Ղարաչինար, (Ալջղալա с. Карачинар )Մանասի Շեն (Ենիքենդ, с. Норшен ) Գաղթութ (Ղափրիքյանդ с. Гахтут ), Վերի Շեն (Յուխարի Աջաքենդ пос. Веришен ) Հայ Պարիս (с. Армянские Борисы) Ռուս Պարիս (с. Русские Борисы ), Էրքեջ (с. Эркеч), Բուզլուխ ( с. Бузлух ) Մանաշիդ ( Մնաշեն с. Манашид ), Շեֆեկ (с. Шефек, ) Զեյվա ( с. Зейва) Թոդան (с. Тодан) Գյուրզալար (с. Гюрзалар) վերջիս թվարկած չորս գյուղերը ադրբեջանաբնակ են իսկ Ռուս Պարիս գյուղը բնակչությունը բաղկացած էր ռուս-մալականներից: Վերի Շեն գյուղը, որը շրջանի ամենավերջին գյուղն էր և համարվում էր շրջանի ամենաերկար գյուղն, շուրջ յոթ կիլոմետր երկարությամբ ձգվում է Սև Ջուրը(Կարա-Չայը) գետի երկանքով Վերի Շենը այնքան մեծ էր որ ուներ երկու միջնակարգ դպրոց: Ազերիները գյուղը անվանում էին` Յուխարի Աջաքենդ Վերի Շենի հարևանությամբ է գտնվում շրջանի մյուս բարձ լեռնագագաթը «Քյափազը»  (Ալահարակ ծ/մ 3066 մ) որը կարծես փորձում է մրցակցել Մռավա լեռնա հետ: Հավերժական ձյունով ծածկված լեռների փեշերից դուրս եկող մեծ և փոքր գետակները հատելով շրջանի ողջ տարածքը անցնում էին դեպի ադրբեջական շրջաններ: Օրինակ Քյափազի փեշերից սկիզբ էր առնում Բուզլուխ գետը, որը անցնելով Բուզլուխ և Էրքեջ գյուղերով հոսում է դեպի Գերամբոյի դաշտավայր: Մյուս գետակը` Կարա-Չայը ( Սև Ջուրը) ևս ծնվելով Կյափազի ստորոտից անցնելով Վերի Շենով և Ներքին Շենով հաuնում է Կարաչինար և Շեֆեկ: Իսկ Մռավա լեռան փեշերից սկիզբ է առնում շրջանի ամենասառնորակ գետը` Ինջին, Ինջա-Չայը, որը անտառապատ կիրճերով հոսում է դեպի դեպի ադրբեջանական տարածքներ: Ինչպես ասում են Ինջի գետակը միայն Գյուլիստանի տարածքում աչքով անելով անհետանում է կանաչ լեռնազանգվածների արանքում: Տեղացի ձկնորսների և որսորդների ամենասիրած վայրը դա Ինջիի փեշերն են, ինչպես ասացի գետակը որը սկիզբ էր առնում Մռավից եկող աղբյուրներից, քանի որ ձնահալից է առաջանում աղբյուրները ապա շատ սառնորակ է, որի մեջ լողացող միակ ձուկը դա «Կարմրախայթն » է:  Ձուկը տեղացիների ամենանախնտրելի և սիրած կերակրատեսակն է:  

 

 

                                                               155  

Ինչպես ասացի նախորդում Մռավը և Ինջին դեռևս միջնադարյում և դրանից առաջ եղել են տեղացիների ամենասիրած վայրերը և այդ էր վկայում խոր և անանցանելի անտառներում կառուցված միջնադարյան հուշակոթողները` Վանքերն ու հին բնակավայրերը: Կուսական անտառներում կարծես կորած էին այդ հին բնակավայրերի ավերակները: Գյուղացիները ասում էին որ անտառներում շատ ավելի կոթողներ և վանքեր կան քան պատկերացնում են մարդիկ, իրականում այդ հուշարձանների տեղը գիտեին միայն տեղացի մի քանի խիզախ որսորդները: Ես այդ մասին հարցրեցի նաև Յաշա պապիկին (Քյոբառին) և նա հաստատեց այդ վարկածը, իրոք խոր անտառներում կան հին բնակատեղեր իրենց մատուռներով և գերեզմանոցներով, այդ գաղտնի բնակավայրերը տեղացիները օգտագործել են թշնամիների հարձակումներից զերծ մնալու համար, և ժամանակի ընթացքում թփերի և կանաչի մեջ ծածկվել է անգամ այնտեղ տանող արահետներն են փակվել, և շատերը անգամ խուսափել են փնտրել կամ հետազոտել դրանք: Ինչպես ասացի, Ինջի գետը հանդիսանում էր բնական սահմանագիծ Լեռնային Ղարաբաղի և Շահումյանի միջև, չնայած որ գետակը այնքան էլ մեծ չէր, սակայն միակ գետանցի ճանապարհը դա Ինջիի վրայի կամուրջն էր, որը և տեղացիները այդպես էլ կոչում էին «Ինջի կամուրջ », որը Կարաչինարը կապում է Մարտակերտի շրջանի Թալիշ գյուղ հետ: Շահումյանի շրջանը իր տարածքով փոքր էր, սակայն հետաքրքիր աշխարհագրական ռելևֆ ուներ, երկրամասը: Կարաչինարի տարածքը սև հողային էր, իսկ դրանից արևմուտք դեպի շրջկենտրոն գորշագույն, իսկ դրանից դեպի վերև` Վերի Շեն կավահողային, և դրա համար էլ բուսական աշխարհը ևս փոփոխականություն էր տալիս: Բացի այդ կլիմայական փոփոխականություն գյուղերի միջև ևս տարբերվում էին: Շրջանի դաշտավայրային հատվածը հարուստ էին խաղողի այգիներով իսկ լեռնային մասերում` օրինակ Գյուլիստանը հարուստ էր կարտոֆիլի և ցորենի ցանքատարածություններով: Շրջանի բնակլիմայական պայմանները թույլ էին տալիս, որպեսզի ձմռան ամիսներին կոլտնտեսության անասուններր արածեն հանդերում, այսինքն ձմռը այստեղ խիստ չէ և ձյունը հազվադեպ է լինում, չհաշված լեռնային Գյուլիստանը, որտեղ կլիման կտրուկ փոփոխվում էր: Բացի գյուղատնտեսությունից շրջանը հարուստ էր գյուղմթերքների և հանքարտադրական ձեռնարկություններով: Շրջկենտրոնում կար գինեգործական (виннйзавод) և պահածոների (кансервнны завод) և մսամթերքների, Կարաչինարում կար պանրի թթվասերի գործարանը, Վերի Շենում էր գտնվում սպիտակ գիպսի և գիպսաքարի արտադրամասեր և այլ գյուղատնտեսական մթերքների արտադրամասեր: Շահումյանը նաև հարուստ էր մշակույթային կրթօջախներով, Ներքին Շենում էր գտնվում Երևանի Ակսել Բակունցի անվան մանկավարժական ուսումնարանի մասնաճյուղը: Շրջկենտրոնում կար մի քանի պրոֆտեխնիկական այլ ուսումնարաններ, հայկական, ռուսական և սպորտ դպրոցներ:  

 

 

                                                        156

Այդ ամենը իրոք շատ մեծ նշանակություն ունեին Ադրբեջանի համար, և նա չէր կարող համակերպվել այդ հարուստ շրջանի կորուստի հետ, չնայած ինչպես ասել էի այն դեռևս խորհրդային կարգերի ժամանակ 1923 Թվականին հակառակ բնակչության կամքին Լեռնային Ղարաբաղը բռնակցվեց Սովետական Ադրբեջանի կազմին, սակայն վերջի տարիների հայկական կոտորածներից հետո Ադրբեջանի Գերագույն Սովետը` 1991 թվականի Փետրվարի 12-ի որոշումով կազմալուծում է Շահումյանի շրջանը և միացնում Գերամբոյի շրջանի վարչական տարածին: Հակահայկական դրսևորումները ադրբեջանցիների կողմից կարծես հաշվարկված էր անյպես ինչպես Երիտթուրքերի պարագայում, առաջին համաշխարհային պատերազմը մի այնպիսի քաոս էր ստեղծել աշխարհում, որ կարծես հայկական վեջին կոտորածների վրա ուշադրություն դարձնող չկար, և հիմա էլ կրկնվում էր նույն ներկայացումը նույն հեղինակների կողմից: Այն իրարանցումը, որը կատարվում էր Խորհրդային Միության տարածքում և նրանից դուրս, դա իրենից ներկայացնում էր նույն Սոդոմն ու Գոմորը, դեռևս տարին չսկսած Խորհրդային Միության տարածքում սկսեց թանկացումնեը (5 % Հունվարի 1-ին ) Մերձբալթյան երկրներում իջեցված դեսանտային զորամասերը, որոնք ուղարկվել էին ՍՍՀՄ պաշտպանության նախարարության հրամանի համաձայն, Հունվարի 5-ին որպեսզի լռեցնեն անջատողական կրքերով բորբքված հանրապետությունները: Վիլնուսում Հունվարի 11-ին փորձ է արվում պետական հեղաշրջման, որպեսզի տապալեն Խորհրդային իշխանությունը, այդ թվում Հունվարի 26 -ին Վրաստանի և Հարավային Օսետիաի միջև սկսում են բորբոքվել ազգամիջյան կրքերը, Վրաստանը միլիցիայի ջոկատներ ուղարկում այնտեղ հանդարտեցնելու բախումնորը վրացիների և Օսերի հետ: Դրությունը լարված էր ԽՍՀՄ-ից դուրս, առասարակ տարածաշրջանը պայթունավտանգ էր` Պարսից ծոցում սկսվում են մարտական գործողությունները` ԱՄՆ-ի և Իրաքի միջև Հունվարի 17-ին « Փոթորիկն անապատում» օպերացիան, այդ ամենին գումարվում էր տնտեսական ծանր վիճակը, որի արդյունքում օրեցոր արժեզրկվում էր ԽՍՀՄ-ի գումարային միավորը` ռուբլին: ՍՍՀՄ-ում թանկացումները և շրջանառությունից հանվում է 1961 թվականի 50 և 100 ռուբլիները, որոնք մեծ և բացասական հետևանքներ են թողում, բնակչության վրա:

Նաև քաղաքական վիճակը բարդանում է Լեհաստանում, Չեխոսլովարկիայում և Բուլղարիայում, որոնք ցանկանում էին դուրս են գալիս Վարշավյան պայմանագրից: Խորհրդային ողջ տարածքում ազգամիջյան բախումներ էր և այդ պատճառով Մ. Գորբաչովի առաջարկով որոշում են Մարտի 17-ին անցկացնել ռեֆերենդում պահպանելու Սովետական Միության համակարգը, չնայած որ մի քանի հանրապետություններ բոյկոտում են այդ շինծու ռեֆերենդումը:  

 

 

                                                      157 

  Ռուբենը առաջարկեց մեզ շտապել, քանի որ նա երևի տեղյակ էր այդ հրավերի մասին: Բոլորը դուրս եկանք փողոց, Ռուբենը Ժորիկի հետ գնացին իրենց տուն, հենց իրենց տան առջև մեզ հրաժեշտ տվեցին և մտան տուն: Փողոցի վերջում աղմկում ու խաղում էին թաղի մանկիկները, մեզ տեսնելով վազեցին ընդառաջ: 

— Ու՞ր    է  իմ  աղջիկը, —  կանչեցի ես, 

— Էստե՛ղ   եմ, —  ձայնեց   փոքրիկ   Նելլին,   նա   արդեն ընտելացել էր և ավելի   համարձակ էր, նրա ընկերները սկսել էին տղերքին արդեն անուններով կանչել, բոլորին   ճանաչում էին:  (Ես   հետագայում   կանդրադառնամ  այդ փոքրիկների   խմբին   անուն  առ   անուն )   Ես   գրկեցի Նելլիին և համբուրեցի, —  դե   հիմա   ինձ ասա   կգաս չէ՞ քեզ տանեմ ինձ աղջիկ, — հարցրեցի նրան,

— Ըհը՜. — գլխով արեց նա, տղաները ծիծաղեցին,

— Մի   տե՞ս   է՜, —  ուրախացավ  Սմբատը, —  չի հրաժարվում...

— Իսկ մամայիդ, չե՞ս կարոտի, — հարցրեց Թաթուլը,

— Հըկը՜, — գլխով   արեց փոքրիկը: Տղաները ծիծաղեցին:

Ես գրկած քայլում   էի   փոքրիկին,   չարաճճիների   խումբը   մեզ ուղեկցում էր: Հայկիկենց   տունը    գտնվում   էր   հենց     Սամվելենց     տան հարևանությամբ` Եսայան   Ռաֆիկենց   տան  մոտ, երեխանների խումբը մեզ ուղեկցեց մինչև Հայկենց տան դարպասների մոտ:

— Համեցե՜ք, —  սիրալիր   ասաց Հայկը, մենք ներս մտանք, բակը հարմարավետ էր և ընդարձակ, խաղողի գեղեցիկ   մովի   ստվերի   տակ գցված էր լայն սեղանը,

— Բարև ձեզ  համեցեք, — ընդառաջ եկավ տան տերը, նրա հետ էր կինը և երեխաները,

— Ծանոթացե՛ք,  պապաս   և  մամաս   է, — ծանոթացրեց Հայկը,

— Բենիկ. —  նա պարզեց ձեռքը, տղաները հերթով սեղմում էին տան տերերի ձեռքերը և ներկայանում, վերջում գալիս էինք` ես և փոքրիկ Նելլին,

— Վարդա՛ն, — ներկայացա ես,

— Իսկ է՛ս փոքրիկը ու՞մ աղջիկն է, — զարմացած կատակեց Բենիկը, ճանաչելով   Այակուլի աղջկան,

— Վարդանի, — հպարտ  պատասխանեց  նա, բոլորը  ծիծաղեցին:

 

 

                                                             159

Ես ցած դրեցի   փոքրիկին,  նա  վազելով  դուրս գնաց և միացավ դրսում իրեն սպասող  ընկերներին: Բենիկի կինը` տիկին    Մանյան  ծանոթացրեց  իր   կողքը կանգնած երեխաներին` Անուշիկին և Գարիկին: Տան տերերը առաջարկեցին մեզ նստել սեղանի մոտ: Տան տերը` Բենիկը հաճելի բարձրահասակ և գեղեցկադեմ տղամարդ էր, նա ժպտերես և հյուրասեր մարդ էր երևում, նրա կինը` տիկին Մանյան ևս գեղեցիկ էր և դրա համար էլ նրանց զավակները գեղեցիկ էին  ինչպես   և  նրանց    ծնողները:    Փոքրիկ աղջիկը Անուշիկն շիկահեր էր և նուրբ դիմագծերով, փոքրիկ կազմվածքով, նման էր մորը:

Մենք նստեցինք սեղանի մոտ, տան տղամարդիկ մեզ հետ նստել էին սեղանի շուրջը, Սամվելը նստել էր իմ կողքին: Տան տերը` Բենիկը Թաթուլին նստացրել էր սեղանի գլխին, որպես պատվավոր հյուրի: Անուշիկը արագ-արագ օգնում էր մորը, նրանց տղաները` Հայկը և Գարիկն արտաքինով նման էին հոր` Բենիկին, գանգրահեր էին և բարձրահասակ, (Հայկ Բենիկի Հարութունյան 10/02/1970 )(Գարիկ Բենիկի Հարութունյան  26/11/1975)ինչպես ասացին տան տերերը նրանք ունեին ևս մեկ աղջիկ` Ֆենյան, նրանց մեջի ավագն էր նա սովորում էր Ստեփանակերտի ( Ֆենյա Բենիկի Հարութունյան 27/11/1971 ) բժշկական տեխնիկումում, որը ինչպես ասացին շուտով պետք է վերադառնար գյուղ: Հայկիկը ինչպես և Սամվելը իրար հասակակիցներ էին և ընկերոջ նման անդամագրված էր գյուղի ինքնապշտպանության ջոկատում` Մալխասյան Վարդանի ջոկատում: Սեղանին դրված էր տարբեր տեսակ համեղ ուտեստներ, առատ ու տարբեր համեմունքներով և աղցաններով, գինին և օղին անպակաս էին սեղանից ինչպես բոլոր շահումյանցիների օջախներում, տան տիկինը և աղջիկը սեղանին էին անընդհատ բերում նոր տեսականին: Հենց առաջին հայացքից երևաց տան տերերի ջերմ ընդունելությունը և առատաձեռնությունը, նայելով Բենիկի (Հարութունյան Բենիկ Լևոնի 20/02/1942 ) պաշտոնական դիրքից  կարելի  էր ասել բավականին կրթված մարդ էր, խոսակցությունից պարզվեց, որ Բենիկը վարսավիր էր և Կարաչինարում վարսավիրի փոքրիկ կրպակ ուներ: Նայելով նրա դեմքին նկատվում էր իր մասնագիտական հմտությունը, կոկիկ ածիլած դեմքից և հարդարված մազերից բացի նրա վերին շրթունքի վրա կամարող նուրբ ու բարակ բեխերը հիշեցնում էր 50-ականների երիտասարդական   նորաձևության   ոճը:

 

 

                                                          160

 

Տան այգուն նայելով երևում էր որ Բենիկը հողագործությունից շատ հեռու մարդ է, սակայն նա իր մասնագիտությամբ կարողանում էր կերակրել բազմանդամ ընտանիքը և հոգալ ընտանիքի ծախսերը: Տան տիկինը` տիկին Մանյան ( Հարութունյան  / Բաղյան Մանյա  Արսենի 21/08/1946)  աշխատում էր Մանասի Շենի ութամյա դպրոցում, հայոց լեզվի և գրականության ուսուսչուհի, սակայն դպրոցների փակման պատճառով մնացել էր անգործ: Ընկեր Մանյաի գրական խոսակցական ոճից ամիջապես նկատվում էր ուսուսչուհի է: Անուշիկը (Անուշ  Բենիկի  Հարութունյան  11/03/1973 ) նոր էր ավարտել դպրոցը և պատրաստվում էր շարունակել ուսումը Ներքին Շենի մանկավարժական ուսումնարանում, աղջիկը նախնտրել էր մոր մասնագիտությունը, սակայն բարդը տղաների համար էր և շրջանի քաղաքական վիճակը թույլ չէր տալիս տղաներին կողմնորոշվել ուսման հարցում:

Արդեն մի քանի օր է ինչ գտնվում էինք շրջանում, սակայն բավականին արագ սովորել էի տեղական բարբառը, և նույնիսկ հաճախակի իմ խոսակցության ժամանակ օգտագործում էի իրենց բառերը, նախ որ տեղացիները լսելով հայաստանցուց իրենց շենի բարբառը ավելի էին մտերիմ զգում, նրանց հաճելի էր, և կարծես այդ ավելի էր մտերմացնում մեզ, մեծ վստահություն տալով, դա կարևոր գործոն էր, որպեսզի ժողովուրդը վստահի և հավատա իր պաշտպաններին:

Հետաքրքիրը այն էր, որ Բենիկի ընտանիքը ապրելով գյուղում չունեին անգամ ընտանի կենդանիներ, ինչպես ասում էին տիկին Մանյան տանել չէր կարողանում գոմաղբի հոտը, և այդ էր պատճառը, որ նրանք անգամ հավ չէին պահում իրենց բակում: Եվ դրանից կարելի էր գուշակել, որ Բենիկի ընտանիքը գյուղատնտեսական  մթերքները  գնում էին: Սեղանին դրած օղին և գինին և այդ  թվում մյուս  կաթնամթերքները ինչպես հասկանալի էր գնում էին հարևաներից: Իսկ   նրանց   տնամերձ  այգու  խնամքը  ընկած  էր Հայկիկի և Գարիկի վրա, նրանց այգում միայն մի քանի մրգատու ծառերից բացի կանաչեղեն  էր  ցանած:  

 

 

                                                                161

Մեր  տղաները  իսկույն բացահայտեցին տան տերերի անկեղծ և հյուրասեր բնավորությունը, ճոխ հյուրասիրությունը տղաներին զարմացրել էր, նրանցընտանիքի բարի ավանդությունը նկատվեց առաջին իսկ պահից, մեր տղաները  արագ   ընդհանուր  լեզու գտան տան տերերի հետ, նույնիսկ տիկին Մանյան և Անուշիկը միացան մեզ: Տղաների տրամադրությունը բարձր էր, մթնոլորտը ջերմ էր, Վալերիկը երգեց իր սիրած երգերից մեկը, հետո երգեց Սմբատը: Սեղանի շուրջը թեժ քննարկումներ էր գնում, Սմբատը և տիկին Մանյան կարծես թե ավելի լավ էին իրար հետ լեզու գտել, երևի պատճառը նրանումն էր, որ երկուսն էլ մանկավարժ էին, սկզբից իմանալով, որ տիկին Մանյան մանկավարժ է ամիջապես ներկայացրի, որ մեր Սմբատըպատմության դասատու է և նրա մանկավարժ լինելու այդ փաստը շատ ուրախացրեց տիկին Մանիային, և հիմա նրանք լարված քննարկում էինդպրոցական նոր բարեփոխումների իրենց տարբերակները:

Վերջում  սեղանին  դրեցին   Անուշիկի  պատրաստած  թխվածքը, զարմանալին    այն էր, որ երկաթե վառարանի մեջ  կարողացել   էին  այդքան   գեղեցիկ    և  համեղ  տորթ  թխել:

Բավականին  ուշ  էր  երբ  ավարտվեց   Ճաշկերույթը,   մենք    շնորհակալություն  հայտնեցինք  տան  տերերից,

— Այնպես որ տղաներ, ինչի  կարիք   որ լինի համեցեք, — ժպտաց տան տիկինը` ընկեր Մանյան, Սամվելը անընդհատ տիկին Մանյաին այդպես էր անվանում, երևի ժամանակին Սամվելը եղել էր նրա աշակերտներից:

— Դէ՜ տղաներ արդեն տան տեղը իմացաք, այնպես որ առանց քաշվելու ինչ պետք լինի ուղիղ կգաք այստեղ, — ասաց  Բենիկը, —ճիշտ է  ես  գործի եմ լինում, բայց   տանեցիք   միշտ   տանն են լինում...

— Եթե շոր ունեք լվանալու՞, ասացեք, — առաջարկեց Անուշիկը,

— Եթե նեղություն չի՞, իմ համազգեստը պետք է լվացվի, — առիթից օգտվեց Մուշեղը,

— Իհարկե՜ հարց   չկա, —  ուրախացավ  Անուշիկը, — այսօր  բերեք  կլվանամ...

— Շատ  լա՜վ. —  համաձայնվեց Մուշեղը, մենք   հրաժեշտ տվեցինք նրանց,

— Դե՜ Բենիկ   ջան  շատ-շատ   շնորհակալ  ենք,  մեզ մեծ պատիվ էր ծանոթանալ այսպիսի   լավ  ընտանիքի   հետ, ինչ որ մեր ուժերը  ների   կարող  ենք  օգնել, միայն ասացեք...

Մենք   ուղղվեցինք   դեպի    մեր    տուն, բոլորի  տրամադրությունը   բարձր էր, Սամվելը   ուղեկցում    էր  մեզ:

 

 

                                                          162 

 

 

Նա մեզ հրաժեշտ տվեց և գնաց իրենց տուն, չնայած, որ մեզ մի քանի անգամ հրավիրեց իրենց տուն, սակայն տղաները հրաժարվեցին, մենք գոհ և շնորհակալ ուղղվեցինք դեպի մեր տուն: Սամվելի շունը` Պիրատը տիրոջ ետևից գնալու փոխարեն եկավ մեր խմբի հետ ուղեկցելով մեզ: Բենիկի ընտանիքի հյուրասիրությունը բարձր էր կազմակերպված, հետաքրքիր զրույցների հաջորդած  երգը   և  ասմունքը  ավելի  էր  բարձրացրել  տոնական տրամադրությունը:

Ինչպես  իմացանք  Մանասի  Շենի   Հարութունյան   Բենիկին  շրջանում բոլորն  էին  ճանաչում  հետաքրքիրը  այն    էր,  որ  գյուղում  Բենիկին   ասում էին « Քուչին Բենիկ » կամ « Օգուտ»:

Դրսում բավականին    շոգ էր, թաղի  երեխաները  փողոցում  չէին, երևի ամառվա տապից հոգնած քնել էին: Գետինը  արդեն  չորացել    էր միայն տեղ-տեղ խոր ջրափոսերում հավաքված ջուրն էր, որ դեռ չէր ուզում կիզիչ շողերից նահանջել, սպիտակ թիթեռնիկները հավաքվել էին ջրափոսերի մոտ և ջուր էին խմում, նույնիսկ ճնճղուկները օգտվելով այդ պահից որսի էին դուրս եկել թիթեռնիկների  երամների վրա:

— Մուշեղ  լավ  առիթը  օգտագործեցիր, — սրամտեց Սմբատը,

— Ինչու՞ ոչ, —պատասխանեց նա,

— Ի՞նչ  է    ի՞նքդ  չես կարողանում լվանալ, —բորբոքվեց Թաթուլը,

— Թաթու՛լ, բերանս  բացել   չտաս, —բարկացավ նա, — ի՞նչ է ամեն ինչի մեջ վատ բան ես տեսնում, մարդիկ խնդրեցին, որպեսզի մի բանով մեզ օգնեն, ես չմերժեցի...

— Թաթու՛լ այն որ Մուշեղը գիշերը անքուն նստում է, որպեսզի նրանք հանգիստ քնեն, ի՞նչու դա՛ չես ասում, —նախատեցի ես,

— Վարդանը ճիշտ է ասում, —  հաստատեց Մուշեղը, —  եղբա՛յր   մոռացար Նժդեհի  թևավոր    խոսքերն    էլ  ասել. —  կատակեց նա, —  հլա մի ասա թե ո՞նց  էր  ասում  Մեծ   զորավարը...

— Ո՛վ  իր  զինվորին    չկերակրի, ապա  ստիպված  է լինելու   թշնամու զինվորին  կերակրել, —   ավելացրեցի ես:

Տղաները ծիծաղեցին, Թաթուլը բարկացած սակայն չփորձեց վեճի բռնվել:

— Լա՜վ,  լա՜վ   սրանից հետո  այլևս  չեմ   խոսա, —  նեղացավ նա:

Մենք հասանք տուն, ամեն մեկը  փռվեց մի մահճալալի վրա և փորձեց հանգստանալ, տղաներից  մի քանիստ պարկել էին խորդանոցի պատի տակ դրված մահճակալների վրա:  Կարծես  Մորփես աստվածուհու ուրվականը շղարշ էր փռել Մանասի Շենի վրա, ձանձրացած քունը ստիպում էր տղաներին հանձնվել, առանց այն էլ գիշերային անքուն հերթապահությունից հետո մի քանի ժամ քունը չէր խանգարի փոքր ինչ թարմանալ:

 

 

                                                               163

 

Ես մտա տուն ներսում մաքուր էր, դռան շեմին հանեցի կոշիկներս և բարձրացա երկրորդ հարկ: Ինչպես նկատվում էր Մարգարիտան ամբողջությամբ մաքրել էր բոլոր սենյակները, նույնիսկ հավաքել էր իմ բացած մահճակալը: Պատշգամբին փռած համազգեստս չգիտես ինչու չկար, երևի Մարգարիտան է պահել, կամ էլ տարել:

Ես մոտեցա բաց պատշգամբին, տղաները ճեմում էին բակի մահճակալների վրա, Շեֆեկում ևս լռություն էր, երևի ազերիների ՕՄՕՆ -ականները օրվա տապից դրդված ննջում էին:

— Տղե՜րք, —   կանչեցի ես, —   ովքեր   որ  վերև  բարձրանալու լինեն, թող ամպայման  շեմին  հանեն  կոշիկները...

— Վերև եկող չկա, մի անհանգստացի, —մրթմռթաց Մուշեղը,

— Տղե՛րք հանկարծ  չքնե՛ք մնաք, թուրքերը գան բոլորիս մորթեն ու գնան, — ձայնեցի ես,

— Էսօր   « Պիրատի»   հերթն է, —կատակեց Գևորգը, Սամվելի շունը լսելով իր անունը ոտքի կանգնեց պարկած տեղից և սկսեց պոչը խաղացնել, տղաները ծիծաղեցին:

— Ըհը՜ տենու՞մ ես չէ... — բացականչեց Վալերիկը,

Բոլորը ննջել էին ես պարկեցի նույն մահճակալի վրա, որի վրա քնել էի գիշերը:

Տղաները` Գևորգը և Վարդանը հասցրել էին ջրաղացի մոտ` գետի վրա` վտանգավոր հատվածում բարակ մետաղալարերից գործած սարդոստայնը սարքել, որպեսզի անցանկալի հյուրերի այցելության դեպքում իմանաինք: Սարդոտայնի ծայրերին ամրացնելով դատարկ պահածոնների տուփերը, այսինքն թակարդ ընկնողնեը, կամ անցանկալի հյուրերը մեզանից աննկատ չէին կարող անցնել այդ տեղամասով: Մինչ տղաները ննջում էին կցանկանաի անդրադառնալ շրջանի պատմության վերաբերող կարևորագույն հարցերից մեկին ազգային և էթնիկական հարցին:

Դեռևս քսաներորդ դարի առաջին կեսին 1918-1920 թվականների ընթացքումինչպես և նախորդում ազերիները բազմիցս անգամ փորձել են նվաճելԼեռնային Ղարաբաղի և Շահումյանի, Գանձակի հայաշատ տարածքները: Մեզհասած պատմական վկայությունները և այդ ժամանակահատվածի մարդահամարի տվյալները տարբեր ժամանակահատվածում բավարար են ուղղակիորեն կարծիք կազմել տարածաշրջանում էթնիկ` խառը բնակչություն ունեցող տարածքների մասին: 19-րդ դարի առաջին տասնամյակներումտարածաշրջանի թաթարները կարողացան օգտագործել իրենց խորամանկությունը, ինչպես իրենք են ասում « Եթե նախկինում թաթարաները հողը նվաճում կամ պաշտպանում էին զենքով, ապա տարածաշրջանը Ռուսական Կայսրության միանալուց հետո գործի դրեցին իրենց խորամանկությունը ու դիվանագիտությունը »:  

 

 

                                                                     164  

Քանի որ ՌուսականԿայսրության միանալուց հետո` 1822 թվականին վերացվեց  մինչ այդ  գործող Պարսկական  Խանական կարգը և հաստատվեցին նոր Կայսրական կարգ ու կանոն, և այդ քաոսային ժամանակահատվածը օգտագործելով, տեղի  թաթարները ի  շահ իրենց ցեղախմբի` խաները,  բեկերը և նրանց մերձավորները  կաշառքով և խորամանկությամբ ռուս չինովնիկների ձեռքովկարողանում էին հայերից խլել նրանց տարածքները, անգամ տեր    էինկանգնում հսկայական գյուղերի և արոտավայրերի: Այդ վկայությունների մասին անգամ  հենց  իրենք` Ռուսական Կայսրության չինովնիկներն էին թողել իրենց վկայություններում և արձանագրումթյուններում: Դեռևս այդ ժամանակահատվածում հայերը բազմիցս դիմել են Կայսրության իշխանություններին, սակայն կեղծ դատավարությունների արդյունքումտարածքային վեճերը լուծվում էին գրեթե միշտ տեղի թաթարաների օգտին: 1813 Թվականին Անդրկովկասի փոխարքա Վորոնցովի օրոք ավելի սարսափելիէ եղել պատկերը, մինչև անգամ գեներալ Ռտիչևը այդ հարցով զեկուցել է իրվերադասին փոխարքա Վորոնցովին, սակայն այդ տարածքային հարցերովզբաղվող Լադինսկին կարողանում է խորամանկությամբ  համոզել փոխարքային, որ տեղական թաթարները կարող են մեծ օգուտներ բերեն կայսրությանսահմանների պաշտպանությանը հարցում, և այդ պատճառով հարկավոր է մեծառավելություն տալ նրանց: Ռուսական Կայսրության արխիվներում   բազմաթիվփաստաթղթեր վկայում են տարածաշրջանի թաթարների խարդախությամբնվաճված   հողերի մասին, բացի խորամանկությունից թաթար բեկերը ևավազակները հաճախակի  հարձակվել   են հայկական գյուղացիների վրա, թալանելով նրանց անասունները և ստացած բերքը: Այդ մասին անգամ անդրադարձել է նաև Րաֆֆին, ասելով որ « Տեղական թաթարները, որոնքպատկանում էին սյունի աղանդին շատ ծույլ էին սակայն թալանի ևկողոպտելու արվեստին տիրապետում էին վարժ, և շրջանում անգամ եղել ենճանաչված ավազակներ,  ինչպիսին  էին` Քյոռ Ջամալը, Իսմաիլը, Դաշի  Դումարը  ինչպես  և Ջաֆար բեկը նրանք իրենց ցեղախմբերով,  զենքով  և փողով   ինչով  կարողանում   էին   թալանում    էին հայ գյուղացուն»:

19-րդ  դարի  վերջերին  տարածաշրջանում   կյանքը  աշխուժանում   է, և դրան  նպաստում   է 1883  թվականին  Թիֆլիս-Բաքու երկաթուղու    բացումը, որը  անցնելով  Գանձակի  տարածքով  հնարավորություն   էր  տալիս   շրջակա տարածքի  հայ  երիտասարդներին մեկնել խոշոր քաղաքները սովորելու կամաշխատելու նպատակով:  

 

 

                                                                            165  

Ինչպես հայտնի էր տարածաշրջանի թաթարները առհասարակ ուսման և սովորելու հետ սեր չեն ունեցել, դեռևս հին ժամանակներից խաշնարածությամբ զբաղվող թաթարները անկիրթ էին և այդ պատճառով հայերի արվեստի և արհեստի բազմաթիվ բնագավառներում միշտ առաջինն էին, և դա թաթարներին նախանձի և չարություն էր ներշնչում:

Մեռյալ ժամը ավարտվեց, կարծես երեկոյան տապը նահանջելով տեղը զիջել էր հովին, սարերից փչող մեղմ զեփյուռի հետ կենդանացել էր և բնությունը, փողոցում լսվում էր թաղի երեխանների աղաղակները, Շեֆեկը ևս կենդանացել էր մեքենաների անցուդարձը շարունակվում էր, երևի ցերեկվա տոթը կապված էր գիշերային անձրևի գոլոշիացման հետ:

— Վարդա՜ն, Վարդա՜ն արթնացի՛ր հյուրեր ունես, — դրսից լսվեց Գևորգի ձայնը, ես ամիջապես ոտքի ելա և մոտեցա պատուհանին: Ժորիկն էր: Նա կանգնել էր բակի կենտրոնում, ձեռքին բռնել էր խնամքով ծալված իմ համազգեստ,

— Հիմա՜ իջնում եմ, Ժորիկ ջան, — վերցնելով զենքերը իջա բակ,

— Շորերդ եմ պիրել, —ասաց Ժորիկը,

— Ապրես Ժորիկ ջան...

Երևում էր որ Մարգարիտան նորից լվացել էր և արդուկել, չնայած, որ լվանալու կարիք էլ չկար, միայն թրջվել էր գիշերային անձրևից:

— Ռուբենի երեխեքը ոսկի են, ասաց — բարեխոսեց Վազգենը,

— Դա հոր` Ռուբենի դաստերակությունից է, —ավելացրեց Վալերիկը:

Ժորիկը նստել էր թախթի վրա և լսում էր տղաներին, իսկ « Պիրատը » կարծես մտել էր իր դերի մեջ, փռվելով խորդանոցի դիմաց և հսկում էր մեր հանգիստը:

— Ժորի՛կ ուզու՞մ ես քեզ սովորացնեմ թե ինչպես են քանդում հավաքում ավտոմատը, —առաջարկեցի նրան

— Ըհը՜, —ուրախացավ նա, ես դրեցի զենքը սեղանին և սկսեցի մաս-առ-մաս քանդել, բոլոր մեխանիզմներ, շարելով կողք -կողքի:  

Իսկ Ժորիկը  աչքերը  անթարթ  ուշադիր    հետևում  էր  բոլոր շարժումները, չէր  ցանկանում    բաց    թողնել  մանրամասնությունները:

 

 

                                                                            166  

 

— Ժորիկ ջան հիմա ուշադիր նայիր հավաքում եմ. —  և սկսեցի դանդաղ շարժումներով հաջորդաբար հավաքել ավտոմատի անջատված մասերը, մեկ րոպեից ավտոմատը պատրաստ էր. —  դե՜ տեսա՞ր Ժորիկ ջան...

— Ըհը՜, —  ուրախ գլխով արեց նա,

— Հիմա  դու   փորձիր...

Նա վերցրեց ավտոմատը և սկսեց դանդաղ  հերթականությամբ իրարից անջատել մեխանիզմները և խնամքով դասավորել կողք կողքի, այնպես ինչպես ցույց էի տվել: Նա դանդաղ շարժումներով հաճախակի նայելով դեմքիս փորձում էր հայացքիս մեջ տեսնել իր սխալները: Վերջացրեց ավտոմատի հավաքումը նա իրոք որ ամեն ինչ ճիշտ էր արել, ես խրախուսեցի նրան տղաները սկսեցին ուրախ ծափահարել:

— Ապրե՜ս Ժորիկ ջան, — բացականչեց Վալերիկը,

— Երևում է, որ հաստատ Ժորիկին տանլու ենք մեզ հետ, որպեսզի դառնա մեր Գնդի որդին. —  կատակեց Գևորգը, Ժորիկը ուրախ էր, տղաների խոսքերը նրա համար շատ մեծ նշանակություն ուներ: Տասնմեկ ամյա տղան առաջին անգամ էր ավտոմատը քանդում, սակայն առաջին անգամվա համար գերազանց էր: Թաթուլը շոյեց տղայի գլուխը և խրախուսեց նրան:

— Ժորիկ ջան, շատ լավ է, — համաձայնվեցի ես, —  դե՜ հիմա փորձիր հավաքել...

Նա սկսեց դանդաղ  վերցնել մեխանիզմները և  կամաց-կամաց հաջորդաբար հավաքել, ավտոմատի վրա, ամեն ինչ ճիշտ էր անում, մեկ րոպեից վերջացրեց, տղաները նորից բացականչություններով և ծափահարություններով ողջունեցին նրա հաջողությունը: Տղան գոհ էր, ես հնարավորություն տվեցի որպեսզի նա մի քանի անգամ քանդի և հավաքի, այդպես նրա ձեռքը կարող էր վարժվել:

Բացվեց դարպասի դուռը, Ռուբենը ինչպես միշտ մահակը ձեռքին դանդաղ քայլերով մոտեցավ մեզ:

— Բարի երեկո, —  ողջունեց նա, — կերա՜ծ խմածներդ անուշ ըլի...

Ռուբենը նստեց թախտի եզրին:

— Պապ  տե՛ս  Վարդանը  հինչա  սովորացրել, —  պարծեցավ տղան նայելով դեմքիս կարծես  սպասում  էր  իմ  թույլտվությանը:  

 

 

                                                                           167

 

 

— Դե՜ Ժորիկ ջան քեզ տեսնեմ, — գոտեպնդեցի նրան, նա սկսեց առանց շտապելու առանձնացնել ավտոմատի մեխանիզմները և շարել իրար կողք-կողքի: Ժորիկը ուրախ էր, հայրը նայում էր որդուն և հուզված ժպտում էր, թախիծը իջել էր նրա աչքերին:

Ժորիկը ավարտեց, ուրախ նայեց հոր դեմքին,

— Հիմա հավաքե՞մ, — թույլատրություն հարցրեց նա,

— Քեզ տեսնեմ Ժորիկ ջան, — նույն ձև դանդաղ շարժումներով սկսեց հավաքել բոլոր մեխանիզմները, մահաբեր զենքը դարձել էր խաղալիք երեխայի ձեռքին, քանի-քանի անգամ դեռևս փոքրուց ես էլ Ժորիկի նման երազել եմ երբևէ իսկական զենք վերցնել, և հիմա լավ էի հասկանում նրան, այդ երջանիկ պահը, որ ապրում էր տղան անկարագրելի էր: Ժորիկը հավաքեց ավտոմատի բոլոր մեխանիզմները, և նույնիսկ չմոռացավ նախազգուշական լիցքաթափումը:

— Ըհը՛, վերջացրեցի, — ուրախ բղավեց նա, տղաները բացականչություններով և ծափահարություններով խրախուսել և ոգևորել էին տղային: Ռուբենը հուզվեց սակայն ժպտում էր, տղան` Ժորիկը արդեն մեծացել է, նա փորձում էր ծխախոտի ծխի մեջ խեղդել իր հուզմունքը,

— Ապրե՜ս տղաս, — ժպտաց հայրը և շոյեց զավակի գլուխը:

Ռուբեն Դային իսկական հայկական ավանդական ընտանիքի օրենքներով էր սովորացրել իր զավակներն:

— Ռուբե՞ն եղբայր, Բենիկենց տուն գինի խմեցինք, շատ լավն էր, — թեման փոխեց Վալերը, Ռուբենը քթի տակ ժպտաց, — ինչքան իմացանք Բենիկը հողի մարդ չէ, և գինի չի քաշում…

— Հա՜ չի քաշում, — հաստատեց նա, — նա մեր տանից է գինին տանում...

— Տեսա՞ր, Սմբատ, — ուրախ բացականչեց Վալերը, — ես ասում էի չէ, որ եղբայր Ռուբենի գինուց է...

Սմբատը նահանջեց քանի որ դեռևս ( Բենիկենց ) Օգուտենց տանը վիճում էին այդ թեմայով:

— Դէ՜ hինչ չէ՞ք օզում մի բան խմել, — հարցրեց Ռուբենը, տղաները նայեցին իմ դեմքին կարծես սպասում էին, որպեսզի ես որոշեմ,

— Ռուբեն դայի թանից հաստատ չենք հրաժարվի, — առաջարկեցի ես, տղաները գոհ էին իմ ընտրությունից, և Ռուբենի և Ժորիկի ուղեկցությամբ ուղղվեցինք նրանց տուն:

Ռուբենենց տանը ինչպես միշտ տղաները նստեցին հոնենու շվաքում և նույն հաջորդականությամբ ինչպես ամեն անգամ: Ռուբինան թանը բերեց, սեղանին դրված էր ընկույզով լի զամբյուղը: Քասախցի Վարդանը և Վազգենը դանակով բացում էին և ուտում ընկույզի միջուկը, Վազգենը հաճախակի մաքրած միջուկը դնում էր իմ առջև հյուրասիրելով ինձ: Ժորիկը նստել էր իմ կողքին և կարծես չէր ուզում բաժանվել ինձանից:

 

                                                                         168

Երևաց Մարգարիտան նա մոտեցավ սեղանին բարևեց, հացով լի փոքրիկ զամբյուղը դրեց սեղանին,

— Մարգարիտա ջան, նեղություն մի քաշի, հաց չենք ուտելու, — զգուշացրեց Թաթուլը, Մարգարիտան նայեց ինձ և զարմացած հարցրեց,

— Չայ չես խմու՞մ, — տղաները ծիծաղեցին, աղջիկը կարմրեց,

— Լավ որ բերե՞ս կխմեմ, — խոստովանեցի ես, նա ժպտաց և արագ հեռացավ, քիչ-քիչ նա կարծես համարձակություն էր առել, անգամ սկսել էր խոսալ, երևի դա գալիս էր ծնողների վերաբերմունքից մեր հանդեպ: Ռուբենը ինքը շատ խիստ էր ցանկացած հարցում և դա նույնիսկ հայտնի էր ողջ շրջանում, և հիմա նա իրոք հավատացած էր մեր տղաների ինքնազոհաբերության վրա, քանի որ շատ քչերին էր հաջողվել գրավել նրա վստահությունը, և դա տեսնելով ընտանիքի մյուս անդամները իրենք փորձում էին լրացնել բաց թողածը: Մարգարիտան վերադարձավ թեյի սկուտեղը ձեռքին, բաժակները դրեց սեղանին և նորից հեռացավ, քիչ հետո բերեց պանիրն ու կարագը:

— Ռուբեն եղբայր, որ ճիշտն ասեմ, մեր Վարդանին վատ էք սովորացնում, — կատակեց Թաթուլը, — թեյ, պանիր, կարագ նա այլևս ձեր տանից հեռու գնացողը չէ, — Ռուբենը ծիծաղեց,

— Թաթուլ ջան ծեր միջի ջահելը հինքն ա, պետք ա լավ նայեք, — խորհուրդ տվեց նա, — թող գա երբ օզենա, էսի յուրա տօնն ա...

— Ըհը՜ Թաթուլ ջան, տեսա՞ր, որ ձյաձ Ռուբենը ճիշտ է ասում, այնպես որ ինձ պետք է սիրեք ու փայփայեք...

— Վարդանը այստեղ լավ էլ հարմարվել է, — կատակեց Վալերը, — հետո նրան այստեղից դժվար կլինի Երևան տանել. — տղաները ծիծաղեցին,

Տղաները կատակում էին և ուրախանում:

Զաքարյանների տանից դուրս եկանք բավականին ուշ: Արդեն մթնել էր, Մանասի Շենի գեներատորը աշխատում էր: Գեներատորը գտնվում էր ներքին թաղի գետակի մոտ` երկաթե փոքրիկ կամրջի հարևանությամբ: Թաթուլը ինչպես պայմանավորվել էինք բենզին էր տվել գեներատորի համար Ռաֆիկին և պատվիրել, որպեսզի գյուղացիներից գումար չհավաքի: Գեներատորը միայն աշխատում էր երեկոյան ժամերին, այն էլ միայն մեկ կամ երկու ժամով միայն, գեներատորի խնամքը ընկած էր Եսայան Ռաֆիկի վրա, (Եսայան Ռաֆիկ Բենիկի 23/01/1958) բացի այդ նաև խնամք էր տանում Բաբուստին Միշիկի տղան` Արարատը, որը բնակվում էր Մանասի Շենի ներքին թաղում:

 

                                                                       169  

ՄենքվերադարձանքԶարմիկիտուն, գյուղըթաղվելէրմթությանմեջ, Շեֆեկիփողոցայինլուսավորությունըմիացվածէր:

— Տղերք վաղը առավոտյան հարկավոր է մի ծածկ դնել փողոցի պոստի վրա, — ասաց Քասախցի Վարդանը, — ով գիտի մեկ էլ տեսար նորից անձրև եկավ...

— Վաղը առավոտյան Գևորգի հետ կծածկենք, — խոստացավ Սմբատը,

— Թող լույսը բացվի, բարին էլ հետը, — սրամտեց Վալերը,

— Վալե՛ր ի՞նչ է կարողե լույսը չբացվի՞, — կատակեցի ես, նա լռեց երևի լուրջ ընդունեց կատակս:

Համեմատ նախորդ գիշերների հերթապահության հենց սկզբից ազերիների գնդացիրը չգիտես ինչու սկսեց կրակեկ Կարաչինարի ուղղությամբ, և հենց Շեֆեկի գերեզմանների խրամատներից, երևում էր, որ ազերիները նոր գնդացիր էիր դրել խրամատում: Չդադարող կրակահերթից կարելի էր գուշակել, որ ՕՄՕՆ- ականները հարբած էին կամ օրվա խրախճանքից հետո առյուծ են դառել: Կարաչինարի դիրքերց մե ր ինքնապաշտպանները պատասխանում էին չդադարող կրակին, ես և Մուշեղը բարձրացանք Զարմիկի տան երկրորդ հարկ, որտեղից պարզ երևում էր Շեֆեկի գերեզմանոցի խրամատը:

— Տեսնու՞մ ես, — ցույց տվեցի ես, — թուրքերը խփում են Արոյենց պոստին. — կրակող գնդացիրի բոցկլտացող կայծերը տեսանելի էին մեզ և հասկանալի էր, որ կրակակետը հենց դա էր:

Մենք սկսեցին ավտոմատային կրակով լռեցնել թշնամու կրակակետը, մի պահ լռություն տիրեց, կարծոս թե խոցել էինք թիրախը, այնուհետև ազերիները պատասխան կրակ բացեցին մեր ուղղությամբ: Կարաչինարից արձակված նռնականետի հարվածը լռեցրեց չարաբաստիկ խրամատի բնակիչներին, կրակը դադարեց: Լռություն էր երկու կողմերից էլ, մի քսան րոպե անց ազերիները նորից սկսեցին կրակել, այս անգամ կատաղած կրակի թիրախը մենք էինք, կրակում էին մեր դիմացի խրամատներից, մենք ընդունեցինք մարտահրավերը և պատասխանեցինք կրակահերթով: Մենք արագ իջանք բակ և դիրքավորվեցինք բակի դարպասների մոտ, մեր տղաները փորձում էին կարճ կրակահերթերով գտնել կրակակետի Օմոնականներին: Տղաներից երկուսը դիրքավորվել էին փողոցի վրա սարքած մեր բլինդաժում: Թաթուլն ու Վազգենը հսկում էին գետի մոտի հատվածը: Վալերիկը դիրքավորվել էր մեր հարևանությամբ` երկաթե դեպոզիտի ետևում, հանկարծ լսվեց մի սարսափելի սուլոց, ձայնը խլացուցիչ էր արձագանքը տարածվեց մթության մեջ խլացնելով բոլորին, տղաները ամիջապես կրակը դադարեցրին մեր ականջներում սարսափելի ոռնոցն էր, ազերիները ևս լռեցին: Թաթուլը շտապեց մեզ մոտ նրա դեմքից երևում էր որ ահաբեկված է:

 

 

                                                                      170 

 

 

 

— Տղե՛րք այդ ի՞նչ աղմուկ էր, — անհանգստացավ նա, մենք հարցական նայում էին իրար, չ հասկանալով թե ինչ է կատարվել:

Վալերիկի առաջին կրակոցի հետ էր լսվել ոռնոցը, ազերիները ևս դադարեցրել էին կրակը, կարծես մեզ նման ցանկանում էին կողմնորոշվել թե ինչ զինատեսակից է եղել արձակված սուլոցը:

— Վալե՛ր մի կողմ քաշվիր տեսնեմ թե ի՞նչ արեցիր, — կռահեեց Մուշեղը ցանկանալով պարզել,

— Ես ոչինչ էլ չարեցի՛, — անմեղացած դեմքով արդարացավ նա, — ահա էսպես կանգնել ու կրակում էի...

Մուշեղը մոտեցավ դեպոզիտին, և գրավեց նույն դիրքը ինչպես արել էր Վալերը, և կրակեց, սարսափելի ոռնոցը արձագանքեց մթության մեջ, բոլորը փակեցին ականջները, անտանելի սուլոցի արձագանքը ծակում էր անգամ ուղեղը:

— Այ՜ քեզ բա՜ն, — զարմացած ասաց Թաթուլը, տղաները զարմացել էին Մուշեղը երկրորդ անգամ քաշեց ձգանը, նույն ոռնոցը, տղաները փակեցին ականջները: Ինչպես պարզ դարձավ, երկաթե հսկա տարանը, որը դատարկ էր, բաց բերանով ընդունելով ավտոմատի արձակած գնդակի ձայնը, տասնապատիկ անգամ ավելացնում էր աղմուկը, սարսափելի ոռնոցով արձագանքում մթության մեջ: Հետաքրքիր հայտնագործությունը բացահայտել էր Վալերիկը, այն էլ պատահական, այդպիսով հրազենից արձակված գնդակը տարայի բաց բերանից արձագանքելով վերածվում էր սարսափելի սուլոցի, որն էլ արձագանքելով ոռնոցի էր նմանվում, և այդ աղմուկի մեջ դժվար էր կողնորոշվել զենքի տեսակը, ավելի ճիշտ դա հսկա հրթիռի տպավորությունն էր թողնում:

— Տղե՛րք Վալերը հենց նոր հայտնագործեց մասայական ոչնչացման մի զենք, — կատակեցի ես, տղաները սկսեցին ծիծաղել, Վալերը զարմացած նայում էր տղաներին, — լուրջ եմ ասում Վալեր ջան, հիմա թուրքերը լեղաճաք են եղել...

— Այդ մեկը հաստա՛տ, — հաստատեց քասախի Վարդանը,

— Չեմ կարծում, որ միայն թուրքերը, — կատակեց Գևորգը, բոլորը ծիծաղեցին, նա նկատի ուներ Մանասի Շենի բնակիչներին:

— Դե՜ լավ, տղերք գնամ Վազգենին զգուշացնեմ որ մենք ենք դրա հեղինակը, — ուրախ ասաց Թաթուլը, — մենք էլ ձայնը լսելով կարծում էինք թե թուրքերն են, հիմա որ Վազգենին ասեմ ավելի կզարմանա...

— Թաթու՛լ սպասի՛ ր մի րոպե մի գնա, — կանգնեցրի նրան, — հիմա ուշադի՛ր լսում էք, Թաթուլ և նույնն խնդրում եմ թոխանցես Վազգենին: Վալերիկի այս հայտնագործության մասին ոչ մեկին ոչ մի խոսք, տղե՛րք այս ամենի մասին ոչ ոք չպետք է իմանա բացի մեզանից, երբ գյուղացիները հարցնելու լինեն, կասեք, որ Հայաստանից նոր գաղտնի զենք ենք բերել. — բոլորը ծիծաղեցին, — տղե՛րք ես ամենևին կատակ չեմ անում, դուք ասացեք այնպես ինչպես ասացի, ոչ մեկ կրկնում եմ չպետք է իմանա մեր գաղտնիքի մասին...

— Վարդանը հաստատ մի բան է նորից մոգոնել, — կատակեց Վալերիկը,

— Հա՛ տղերք, մի բան եմ մտածել, բայց խնդրում եմ անեք այնպես ինչպես ասացի...

— Տղե՛րք Վարդանը շատ ճիշտ է ասում, — համաձայնվեց Մուշեղը, — դե՛ կտեսնենք թե սուտ լուրը ինչքան օգուտ կտա մեզ...

Տղաները համաձայնվեցին այդպես էլ անել: Կես գիշերվա երկրորդ կեսը անցավ տարօրինակ խաղաղ, ազերիների կողմից կրակը դադարել էր, հնարվոր է, որ հիմա նրանք գլուխկոտրուկի մեջ էին, որպեսզի պարզեն հայկական կողմից օգտագործված նոր զինատեսակի մասին: Այնուամենայնիվ հերթապահությունը ուժեղացրել էինք, այսինքն ողջ կազմով արթուն էինք, գտնվելով մեր մարտական կրակակետերում, բացառված չէր, որ ազերիները մեր նոր զենքի տեսակը պարզելու համար դիվերսիա կամ հարձակում սկսեին, այդ պատճառով էլ փոփոխել էինք գիշերային հերթափոխի գրաֆիկը:

 

 

 

                                                                        171

 

 

Աքլորականչը ավետեց լուսաբացը, կարծես գյուղերի աքաղաղները ևս մրցակցության մեջ էին իրենց հարևան Շեֆեկի ցեղակիցների հետ, մրցակցում էին թե ում ձայնն է բարձր և թե ում է պատկանում լուսաբացի ավետման իրավունքը: Պատերազմի բնույթն է այդպես, ակամայից հիշում էի Թումանյանի « Մի կաթիլ մեղրը » ստեղծագործությունը, երկու հարևան գյուղերի թշնամությունն ու պատերազմը, սակայն այս պատերազմը մի կաթիլ մեղրի համար չէր, այլ հայ գյուղացու պատմության, իրավունքի, ազատության, հողի այդ թվում և ապագայի համար էր, այստեղ որոշվում էր իր գոյի` լինելու և չլինելու հարցը, այստեղ զոհասեղանին դրված էր անգամ ցեղի գոյության հարցը:

Բացվեց դարպասները, Ռուբեն դային էր, նա ինչ որ բան խոսաց դարպասների մոտ կանգնած Գևորգի հետ և մանր քայլերը ուղղեց մեր կողմ:

— Բարի լույս, — ասաց նա, դեմքից երևում է որ անհանգիստ է, — է՛ս գիշեր շատ կրակեցիք, դե՜ հի՞նչ նորություն կա...

— Հա՜ ձյաձ Ռուբեն, — ասաց Վազգենը, — փա՜ռք Աստծո ամեն ինչ լավ վերջացավ...

— Մինչև մեր Երևանից բերած նոր զենքը չփորձարկեցինք, թուրքերը չլռեցին, — լուրջ ասաց Մուշեղը, խորամանկ հայացքով նայելով ինձ տղաները քթների տակ ժպտում էին սպասում լսել Ռուբենի կարծիքը:

— Ուրեմն է՛դ դու՞ք էիք կրակում. — զարմացավ նա, — ա՜յ քեզ բա՜ն. — ձեռքը խփեց ծնկին, — երեկ այդ ձենը սաղ շենն էր պռնել, շատ անհանգիստ էինք, երեկ էի  օզում կյալ, ասացի  գիշերով չգամ խանգարեմ... — Հետո ուրախ ոտքի կանգնեց, — լավ, գնամ մերոնց ասեմ որ դուք էիք կրակում, թող չանհանգստանան...

Ռուբենը  սովորականից արագ քայլերով շտապում էր հայտնել ուրախալի լուրը, տղաները ժպտում էին հասկանալով, որ տարօրինակ գաղտնի զենքի առաջին փորձը հաջող պսակվեց:

Տեղին է նշել Քյորօղլու նշանավոր պատմություններից մեկը: Կցանկանաի այնհամառոտակի ներկայացնել: Այդպիսով մ ի խորամանկ մարդ է լինում, որը որոշում է գնալ դիմացի սարը, որտեղ արածում էին հարևան գյուղերի հոտերը, գալիս է հովիվների մոտ ու ասում, որ իրեն ուղարկել է մեծՔյորօղլին, ուղարկել է իրեն որպեսզի գա ու մի ոչխար տանի նրա համար: Դե հովիվներն էլ զարմանում են ու իրար մեջ տալիս-առնում, բայց Քյորօղլի անունով ոչ մեկին չեն  ճանաչում, միտք են անում և միտք սակայն  այդպես էլ չեն կարողանում տեղը  բերել, և վերջապես նրանցից ավագը  ասում է` « Դե  որ եթե Քյորօղլի  ուղարկել է էս   մարդուն, ուրեմն  մի ինչ անուննով ու  հարգանքով  մարդ   կլինի,  արի   կլինի մի լավ պատիվ  տանքսրան ու  Քյորօղլու համար էլ մի գառ տանք... » ինչպես  որոշել   էին այդպես էլ անում են, անծանոթ հյուրին լավ պատիվ են տալիս` կերցնում   խմացնում  իսկ վերջում Քյորօղլու համար մի  ոչխար  են  տալիս ու նվերներով  ճանապարհ  դնում:  

 

 

                                                                      172