Մենք վազում էինք փողոցով, Թաթուլը շտապեցնում էր, սակայն ինքը հևասպառ էր լինում, չէր հասցնում մեր ետևից:

— Թաթու՛լ որտե՞ղ է հրդեհը, — բարկացավ Մուշեղը, — դու՛, ասա որտե՞ղ է մենք կգնանք մինչև դու հասնես…

Ներքին թաղի փոքրիկ փողոցի խաչմերուկից թեքվելով ձախ նեղ փողոցով անցանք, դեպի գետակը: Գետի վրա գցված երկաթե փոքրիկ կամուրջ էր միայն հետիոտնի համար, գետակը այնքան էլ մեծ չէր, ավելի ճիշտ ջրառատ առու էր հիշեցնում:

Հատելով կամրջակը ճանապարհը նեղ արահետով մագլցում էր Մանասի Շենի վերին թաղ: Այստեղ արդեն իրարանցում էր, գյուղացիները ամեն մեկը մի դույլ ձեռքին շտապում էր հրդեհի վայրը: Մենք ետևում թողնելով հևասպառ Թաթուլին առաջ անցանք, վազում էինք ողջ հանդերձանքով, զինված հոգով և կամքով: Գյուղացիները նույնիսկ այդ պահին նկատելով մեզ սիրալիր ժպտում էին և ողջունում:

Հասնելով հրդեհին ամիջապես գործի անցանք, կատաղած հրդեհը ընկել, էր այգիների ցախե չոր ցանկապատների վրա և արագ տարածվելով ողջ երկանքով սպառնում էր հարևան տներին: Գյուղացիներր կենդանի մի երկար շղթա էին կազմել և իրար փոխանցելով ջրով լի դույլերը, հասցնում էին կրակը մարողներին: Մենք մտանք շղթայի մեջ, շղթան ձգվում էր, նորանոր մարդիկ էին գալիս և միանում կենդանի շղթային: Գյուղացիները ժրաջան մեղվի նման մի քանի շարքով կանգնել էին և իրար փոխանցելով ջրով լի դույլերը հասցնում էին մեզ, մենք արդեն կրակի առաջին իսկ շարքում էինք, կես ժամից ավելի տևեց կրակի հետ կռիվը, վերջիվերջո հաջողվեց մարել: Գյուղացիների համերաշխությունը արդյունքի շնորհիվ կատաղած կրակը նահանջեց, եթե այդ ամենը չլիներ կրակը կարող էր հասնել հարևան տներին, և այն ժամանակ ավելի ուշ կլիներ ինչ որ բան անել: Մարված կրակի սպիտակ ծխի քուլանները վկայում էիր պարտված կրակի նահանջը: Մի քանի երիտասարդ գյուղացիներ ջրով լի դույլերով շրջում էին այրված ցանկապատի երկանքով համոզվելով, որ վերջիվերջո կրակը չի կարող բռնկվել նորեն: Բոլորը ուրախ աղաղակներով շնորհավորում էին մեկը մյուսին, գյուղի ժողովուրդը մեծից փոքր այնտեղ էր, նրանք առանձին նախանձով էին նայում մեր ջոկատի տղանների վրա, հպարտ էին, որ մենք իրենց կողքին էինք, նույնիսկ շատերը մոտենում էին և շնորհակալություն հայտնում մեզանից: Իսկ գյուղի փոքրիկները շրջապատել էին մեզ և կարծես թե նորություն էինք նրանց համար:

— Բարև ձեզ տղաներ, — մեզ մոտեցող երիտասարդը պարզեց, — Սմբատը առաջինը սեղմեց  նրա ձեռքը, — շնորհակալ եմ. — հերթով մոտենալով սեղմեց  տղաների ձեռքերը,

— Տղե՛րք   ծանոթացեք Վարդանի հետ, — ներկայացրեց   Թաթուլը, — նա այս   գյուղի   ինքնապաշտպանական   ջոկատի   հրամանատարն է:

 

                                                                                      51 

  

  

   

( Վարդան Մալխասյան Իջևանից 1956) Լայնաթիկունք գանգրահեր թավ մորուքով մարդու բարբառից կարելի էր կռահել, որ նա տեղացի չէ, նա ձեռքը պարզեց ինձ,

— Վարդան. — ներկայացա ես,

— Էլի՛ Վարդա՛ն, — ուրախացավ նա,

— Այո՛ մենք երկու Վարդան ունենք, — ուրախ ասաց Թաթուլը և մատնացույց արեց Քասախի ջոկատի Վարդանին,

— Դա լավ է՜, — ուրախ ասաց նա, — դէ՛ տղաներ, եկեք գնանք շտաբ, այնտեղ հանգիստ կարող ենք զրուցենլ. — առաջարկեց Վարդանը:

Կրակը ամբողջությամբ մարված էր:

Գյուղի այդ բարձրադիր հատվածից գեղեցիկ տեսարան էր բացվում: Հսկող բարձրությունից պարզ երևում էր շրջակա ողջ տարածքը, անգամ տեսանելի էր Կովկասյան լեռնաշղթայի հսկա լեռնազանգվածները: Մանասի Շենի վերին հատվածը գտնվում էր լեռնալանջին և շրջակա տարածքին իշխում էր իր բարձրությունից, ներքըում հսկա հարթավայրն էր իր այգիներով և բոստաններով, Կարաչինարի և Շեֆեկի ողջ տարածքը կարծես ձեռքի ափի մեջ լիներ:

Մենք քայլեցինք դեպի գյուղի շտաբ: Գյուղի ինքնապաշտպանության շտաբը գտնվում էր գյուղի կենտրոնում էր` որտեղ և գտնվում էր Մանասի Շենի բուժ-կետը, որի հարևան սենյակներից մեկում տեղավորված էր այդպես ասած « Վարդանի շտաբը »: Ինչպես ներկայացրեց Թաթուլը` Մալխասյան Վարդանը ծնունդով Իջևանցի էր սակայն Մանասի Շենի փեսա էր, ևբավականին ժամանակ է ինչ եկել էր գյուղ, նա լավ ճանաչում էր գյուղացիներից շատերին: Վարդանը մեզ հրավիրեց փոքրիկ սենյակը, և առաջարկեց նստել սեղանի շուրջը, նա սկսեց պատմել մեզ գյուղի և իր նորաստեղծ ինքնապաշտպանական ջոկատի մասին: Նա խոսում էր դանդաղ, կարծես մտածում էր իր ասածի վրա, որպեսզի հանկարծ սխալ թույլ չտա, բացի այդ երևի փորձում էր մեր աչքին ավելի խորհրդավոր երևալ: Նրա կարծես պաշտոնական կեցվածքի մեջ էր, և նայելով իմ ընկերների դեմքներին կարծես նրանց դուրը չէր եկել նման կեցվածքը:

Ներս մտավ բարձրահասակ մի մարդ, Վարդանը ոտքի կանգնեց և ողջունեց նրան, և ժպիտը դեմքին ծանոթացրեց իր հյուրին:

— Ծանոթացեք տղերք ջան, այս գյուղի կոլխոզի նախագահն է, — պաշտոնական ներկայացրեց նա, ( Բուդաղյան   ՀայրապետՊատվականի01/11/1947 )

— Հայրապետ Բուդաղյան. — ներկայացավ նա, անցնելով հերթով և ձեռքով սկսեց ողջունեց մեզ, — տղաներ շատ շնորհակալություն օգնության համար, — քաղաքավարի ասաց նա, — դէ՜ հիմա ասացեք թե ինչպե՞ս էք տեղավորվել...

— Չենք դժգոհում, — պատասխանեց Թաթուլը, Մուշեղը խիստ հայացքով նայում էր Վարդանին, կարելի էր   կռահել, որ Մալխասյան Վարդանը նրադուրը    չէր   եկել:

Իջևանցի   Վարդանը պատմում էր գյուղում իր արած գործերից, թե ինչպես էր   կազմակերպել երիտասարդ տղաներից ինքնապաշտպանական   ջոկատը, կարողացել էր քչից-շատից գյուղի երիտասարդներին   համախմբել իր շուրջը կազմակերպելով այդպես ասած    ինքնապաշտպանական ջոկատ, այդ թվում երիտասարդ աղջիկներից   կազմակերպվել   էր գթության քույրերի   մի ջոկատ, Մանասի Շենի   բուժքույր  ( Նելլի   Զաքարյանի)   օգնությամբ ինչքան ինձ է հայտնի գթության   քույրերի այդ     խմբակը առաջիներից մեկն էր Ղարաբաղում, դա այնքան լավ մտաղահաղացում էր, որ մեզ անգամ զարմացրեց:

                                                                                               52

 

 

Այդպես էր զինվորի անմխիթար վիճակը, այդ տարիների ընթացքում ես և իմ ընկերները զրկված լինելով ոչ միայն ընտանիքի ջերմությունից և հանգստից, այլև կարոտ էինք մնացել նորմալ անկողնուց, մահճակալին քնելը դարձել էր մեզ համար միայն հաճելի երազանք:

Լուսնյակը երեկվա նման լուսավորում էր շրջապատը, երևում էր մեր գիշերապահ Վարդանի անհանգիստ և սթափ դեմքը, նա լսողությունը լարած հետևում էր շրջապատի ձայներին:

Հեռվից մեկ-մեկ լսվում էր երկար ավտոմատային կրակահերթերը, ձայնից կարելի էր գուշակել, որ դրանք Շեֆեկից չեն գալիս, երևի մեկ այլ ադրբեջանական գյուղից, որտեղ հնարավորին է ՕՄՕՆ-ականները հերթական խրախճանք էին անում:

Տեղացիների ասելով եղել են դեպքեր երբ Շեֆեկի թուրքերը բողոքել են Բաքվից եկած էմիսարների դեմ, որոնք իրենց ասելով եկել էին որպեսզի սեպ խփեն հայ և ազերի հարևան գյուղացիների միջև, սակայն դա պետական պաշտոնյաների կազմակերպված ծրագիր էր և ոչ մեկ չէր կարող դրա դեմը առնել, ուստի չնայած հասկանալի էր, որ կաին շատերը որոնք ցանկանում էին տիրել հարուստ հայ գյուղացու ստեղծած բարիքները:

Շահումյանի այդ բնությունը գեղեցկության մեջ կարելի էր զգալ թե ինչպես է օրհնված այդ երկրի հողն ու ջուրը: Աստծո կողմից որպես պարգև` այս ամենը տրվել էր Շահումյանցուն իր բարիության և առատաձեռնության համար, կարծես ցանկանալով վարձահատույց լինել մի ժողովրդի, որոնք տեսել են տառապանք ու չարչարանք: Չնայած այդ առատաձեռնությանը, Երկնային Տերը նաև տվել է մի չարակամ հարևան, որը դարեր շարունակ ցանկացել է իր յաթաղանով վերցնել հայ շինականի ստեղծած բերքն ու բարիքը:

Չնայած այդ ամենի հեղինակը հենց մեր հայ դավաճանների ձեռքի գործն էր, հենց այն հայ դավաճան մելիքների, որոնք իրենց անձնական շահից տրվելով օտար քոչվոր խաշնարած ցեղերին թույլ տվեցին բնակվելու իրենց բնաշխարհում, որոնք հետագայում պետք է աչք տնկեին հենց այդ երկիր իրական տերերի ունցածին` մշակույթին և պատմությանը և անգամ պատմական հերոսներին: « Քյորօղլիին »

Ես հետագայում կանդրադառնամ այդ պատմական անցքերին: Շահումյանցին գրեթե ողջ պատմության ընթացքում պատերազմելով իր թուրք ու քոչվոր հարևան հետ, պահպանել է իր գոյությունը ` իր հայությունը: Հաշվի առնելով ներկա քաղաքակա-տնտեսական վիՃակը 1988 թվականից սկսած շրջանը գտնվում էր շրջապատման մեջ, այնուամենայնիվ ժողովուրդը ապրում էր հարուստ և առատ վայելելով իրենց հողի հարստությունը, իրենց աշխատանքով ստեղծած բերքն ու հարստությունը, պատրաստ էր կիսել հարևանի կամ ծանոթի հետ:

 

 

                                                                                    55 

Հիշում եմ դեռևս 1988 թվականին Սպիտակի երկրաշարժի ժամանակ Երևանում բազմիցս տեսել եմ Լեռնային Ղարավաղի Շահումյանից ժամանած բեռնատարների քարավանը, որոնք մարդասիրական օգնություն էին հասցրել Երկրաշարժի աղետյալներին: Բանը այն էր, որ անգամ իրենք լինելով պաշարված և սովի մատնված իրենց չնչին եղած հացը կիսում էին իրենց աղետյալ հայրենակիցների հետ: Ինչքան մեծ հայրենասիրություն և անձնազոհություն, հիմա մենք այստեղ էինք որպեսզի ամեն գնով ապացուցեինք Շահումյանցի մեր հայրենակիցներին որ հայաստանցի մարդու նվիրվածությունը պակաս չէ նրանցից: Մեր ջոկատի վրա դրված էր մի մեծ պատասխանատվություն և մենք հասկանում էինք դա:

Մանասի Շենը դրախտային գողտրիկ այդ գյուղը իրոք հմայիչ էր իր օդով ու ջրով, գյուղը ամբողջությամբ փռված էր սարալանջին և կարծես իր դիրքով հսկում էր շրջապատը, գյուղի աղբյուրները սառնորակ էին և ջրառատ, փոքրիկ գետակը, որը սկիզբ էր առնում լեռներից հոսելով փոքրիկ ձորակով, աղմուկով անցնում էր գյուղի մեջտեղով: Ինչպես լսել էինք գետակի ջուրը ոռոգման համար հասանելի էր միայն գյուղի ներքին թաղին, բնակիչներից միայն մի քանիսին, Ռուբեն դային էր ասում, որ փոքրիկ գետակի ջրից օգտվում է միայն ինքը, քանի որ ինքնահոս ջուրը միայն ներքին թաղի այգիներին է հասանելի, իսկ վերին թաղի բնակիչների դժվարին էր գետակի ջուրը հասցնել լանջերին փռված այգիներին: Շեֆեկի ազերիները ժամանակին օգտվել են փոքրիկ գետակի ջրերից, հենց այն ջրբաժանը, որտեղ գետակի ջուրը փոխելով հունը հոսում էր Շեֆեկի այգիններին գտնվում էր հենց այն Մանասի-Շենը ջրաղացի հարևանությամբ, սակայն գյուղի բնակիչները ազերիների շրջափակումից հետո փոխել էին գետակի ջրի ուղղությունը և ջրազրկել Շեֆեկի այգիները: Հայերի ջրազրկումից հետո Շեֆեկի խաղողի այգիները մասամբ չորացել էին, նկատվում էին չորացած վազերի մեռած այգիները: Ինչպես ասացի Մանասի-Շենը հարուստ էր իր աղբյուրներով սակայն ամենաճանաչվածը աղբյուրը` «Աքլին աղբյուրի» գտնվում էր գետակի հարևանությամբ` հենց այն երկաթե հետիոտն կամուրջից ոչ հեռու, ներքին թաղի ժողովուրդը խմելու ջուրը բերում էին դույլերով նույն աղբյուրից, իսկ կաին գուղացիներ, որոնք իրենց բակերում անգամ ջրհորներ ունեին: Այդ աղբյուրների մասին մանրամասը կպատմեմ քիչ ավելի ուշ:

—Վարդա՛ն քնած չէ՞ս. —շշնջաց Մուշեղը, ես պարկած տեղից ուղղվեցի և նստեցի,

— Չէ՜ ի՞նչ կա…

— Դու տեսա՞ր է՛դ Մալխասյան Վարդանի դեմքը, —կամաց շշնջաց նա,

— Ի՞նչ կա որ. — զարմացա ես,

 

 

                                                                                                          56

 

— Որ Ճիշտն ուզում ես իմանալ, հենց առաջին հայացքից նա դուրս չեկավ, — դեմքը ծամածռեց նա,

— Եվ ի՞նչ դուրդ չեկավ որ, — զարմացա ես, — և հետո, քեզ ի՞նչ...

— Է՛ն որ, ինձ թվում է որ սա՛ հավայի չի եկել էստեղ, — եզրակացրեց նա, —երևի մի բան է արել Հայաստանում և ոստիկաններից է փախել եկել է եստեղ, որպեսզի այստեղ իրեն չգտնեն…

— Է՛դ ինչի՞ց եզրակացրեցիր որ. — զարմացա ես, — համ էլ ե՞րբ դարձար միլիցեքի՛ն պաշտպան, ի՞նչ է է՛դ ո՞ր ոստիկանն է, որ ժողովրդի մասին մտածել է...

— Է՛ն, որ հայրենասեր մարդը այդպիսին չի լինում, — ես ծիծաղեցի, —ես գրազ եմ գալիս, որ դա այդպես է, —շարունակեց Մուշեղը, — եթե վաղը հարցնենք նրան թե Ավարայրի ճակատամարտը երբ է եղել` որ թվականին նա չի կարող պատասխանել, էդպիսի մարդկանց ես կիլոմետրի վրայից եմ զգում, —բարկացած ավելացրեց նա,

— Ա՛յդ ինչու՞ նրան հիշեցիր, նրա հոգսը քե՞զ են տվել. —հանգստացրեցի ես,

— Ինչի՞ չէ ո՜ր, —բորբոքվեց նա, —սուտ հայրենասերների անունից գալիս են ու է՛ս խեղճ միամիտ ժողովրդին հայրենասիրություն են քարոզում:

— Եղբա՛յր  եթե  դու՛ է՛դ   մարդուն չգիտես, ինչու՞ ես դատում առանց ճանաչելու...

— Դէ՛  լա՜վ,   ժամանակը   ցույց  կտա, ես ճիշտ եմ   թե   սխալ. — նեղացավ նա,

— Իմ  դուրն  էլ   չեկավ, — լսվեց Վալերի ձայնը, մենք շուռ եկանք նրա կողմը,

— Ինչ  է  Է՛դ  քնած  չէ՞ս, —զարմացա ես,

— Չէ՛ ձեր  զրույցն  էի  լսում, — կամաց   ասաց նա,

— Ամոթ   չլինի   հարցնել,  թե   դու՛ ինչու՞   չհավանեցիր  է՛դ  խեղճ մարդուն, — հարցրեցի ես,

— Է՛ն   որ...

Կմկմաց  նա:

— Վալե՛ր  եթե  դեմ չե՞ս մի բան հարցնեմ, — աչքով արեցի Մուշեղին, նա խորամանկ   ժպտաց, — դու՛ կարո՞ղ ես ասել, թե ո՞ր թվականին է եղել   Ավարայրի ճակատամարտը...

Հարցրեցի ես, Վալերը առանց երկար մտածելու պատասխանեց,

— 451 Թվականին, մայիսի 26-ին. — մենք  ծիծաղեցինք, — էդ  ինչի՞ որ, ինձ  էիք   փորձում, — խորամանկ  ժպտաց նա,

— Չէ՜, Վարդան   ջան   ինչպես   պարզ   է  Վալերը  մեծ հայրենասեր է. — կատակեց Մուշեղը,  մենք ծիծաղեցինք:

— Կարող  եմ  ասել  անգամ թե  քանի  զոհ  ենք տվել, — շարունակեց Վալերը, — եթե  հիշողությունս   չի   դավաճանում   1036   նահատակ...

Մենք   ծիծաղեցինք:

Լեռներից   փչող   մեղմ   զեփյուռը շոյելով ծառների կատարները հեռանում   էր   դեպի   Գերամբոյի  հարթավայրերը: 

Գյուղը խոր  քնի  մեջ էր, կարծես   թե  պատերազմ   չկար, և  չէր  էլ  եղել:

 

 

                                                                                      57 

 

 

Առավոտյան մոտ  էր ես  Վալերիկի  մարտական հերթապահությունը էինք, հսկում էինք  բակը և գյուղի սահմանագիծը: 

— Քեզ ասացի,  որ  հանգստանաս, — բարկացավ Վալերիկը, — այս երկու գիշեր է ինձ հետ ես պոստի կանգնում, հերիք չէ քո տեղն ես կանգնում, ինձ հետ ևս կանգնում ես, — դժգոհեց նա, նա նեղվում էր կարծես հոգուն մի ծանր քար դրած լինեին:

— Վալեր ջան քեզ ասացի որ թուրքերի ռազվետկան միշտ աշխուժանում է լուսաբացին, այնպես որ ինչպես ասում են երկու աչքը լավ է, սակայն չորս աչքը ավելի լավ է, ես երիտասարդ եմ չքնելը ինձ չի անհանգստացնում, մի ժամ շուտ կամ ուշ ինձ համար էական նշանակություն չունի…

— Վարդան ջան սիրտս ծխել է ուզու՜մ. — տխուր ասաց նա,

— Ա՜խ իսկ իմ սիրտն էլ աղջիկ է ուզու՜մ, — նույն տոնով գանգատվեցի ես, մենք ծիծաղեցինք, — Վալեր ջան հիմա չէս կարող ծխել եղբայր, մի երկու ժամ համբերի, մինչև հերթափոխը փոխենք: Գիտե՞ս շատ դեպքեր են եղել, որ թուրքի դիպուկահարները առիթից օգտվելով մերոնցից շատերին հենց իրենց միամտության կամ հիմարության պատճատով գետին են տապալել:   Եթե ուզում ես իմանալ ծխախոտի լույսը մթության մեջ մեկ կիլոմետրից անգամ նկատելի է, մեկ էլ տեսար թխկացրեց   ուղիղ ճակատիդ:

— Լա՜վ կհամբերեմ, —համաձայնվեց նա, —լսի՛ր, աղջիկ ասացիր հիշեցի, Ռուբենի աղջիկը լավի՞կն է չէ՞...

— Այո՛ լավիկն է, —համաձայնվեցի ես, —բայց դեռ երեխա է` տասնչորս տարեկան է...

— Բայց ի՞նչ կապ ունի, կմեծանա չէ՞. — զարմացավ նա,

— Էհ Վալեր ջան մինչև՜ մեծանա՜. — ծոր տվեցի ես.

— Է՛դ ինչու՞, դու՛ այդպես շտապու՞մ ես. — մենք ծիծաղեցինք,

— Չէ՜ Վալեր ջան, շտապելու ի՞նչ ունեմ, համ էլ մինչև պատերազմը չվերջանա ինչ ամուսնանալ...

— Դէ՜ ուրեմն ավելի լավ. — ուրախացավ նա, — դրանից լավ, համեստ, ընտանիքի հալալ կաթնակեր, որտեղից ես գտնելու, բախտը ինքը քեզ բերել է ու գցել ձեռքդ…

— Վալեր ջան իրոք, որ լավիկն է, դուրս շատ եկավ, — լուրջ ասացի ես, — բայց խնդրում եմ տղաներին ոչ մի խոսք չասես այդ մասին, — նա սկսեց ծիծաղել, փորձում էր երկու ձեռքով փակել բերանը, որպեսզի չաղմկի,

— Այդ ի՞նչ ասացի որ, — զարմացա ես, — իմ կարծիքով ես ծիծաղալու բան չասացի, ուղղակի դու մեր տղերքին գիտես իզուր տեղը խոսալու են նրանց էլ առիթ է պետք…

— Է՜հ միամի՜տ ջան, — ուրախ ասաց նա և գրկեց ինձ, — երեկվանից տղերքը ծրագրեր են կազմում քո ու Մարգարիտայի համար...

— Ի՞նչ ծրագիր. — զարմացա ես, նա կարծես ինչ որ գաղտնիք ուներ հայտնելու, սակայն խոսւափում էր, նա նայեց կողքերը և կամաց շշնջաց,

— Տղերքին թվում է, որ Ռուբեն դային ուզում է իր աղջկան Շահումյանից հանել, և նա հաստատ մեզ է խնդրելու, որպեսզի օգնենք, այսինքն գնալուց մեզ հետ տանենք, երեկ մի քանի անգամ սեղանի շուրջը նստած նամյոկ արեց, որ « սահմանի վրա ենք, աղջիկ երեխա է վտանգավոր է թուրքի բերանն ենք »:

— Դէ՜. — ծոր տվեցի ես,

— Է՛լ, ի՞նչ դէ՜, որ հանկարծ մեզ խնդրի Ռուբեն դային, մենք էլ չենք մերժելու, դէ՜ դու կտանես ձեր տուն, կտեղավորես թող ձեր դպրոցում էլ սովորի ուսում առնի, մինչև տարիքը հասնի…

— Բայց Վալեր մի մոռացի որ Մարգարիտա՛ն դեռ տասնչորս տարեկա՞ն է, — զարմացա ես,

— Ա՛յ, տղա մի երկու տարի չե՞ս համբերի՛, —խորամանկ ժպտաց նա, մենք ծիծաղեցինք:

— Լա՛վ դա թողնենք մի կողմ, իսկ ամոթ չլինի հարցնել, իսկ առանց ինձ ի՞նչ որոշումներ էք կայացնում, — բարկացած տոնով հարցրեցի նրան,

— Լա՜վ, եթե չես  ուզում  տանել  ձեր  տուն ապա ես կտանեմ մեր տուն, — արդարացավ նա, — մի երկու տարի հետո կգաս մեր տանից էլ հարս կտանես, — լուրջ դեմքով ասաց նա, մենք ծիծաղեցինք:

Արդեն երկնակամարում լուսացել էր գյուղի արթուն աքաղաղներից մի քանիսը արդեն ավետում էին  լուաբացը, մեր հանգստացող տղաները հանգցրել  էին սեղանին դրված նավթե լամպը: Լսվեց մոտեցող մեքենայի  շարժիչների  ձայնը, տարօրինակ էր, այդ ձայնը, որը  գնալով  մոտենում էր, ես արագ  բացեցի դարպասը և դուրս եկա փողոց: 

 

                                                                                          58 

Շեֆեկի կողմից մեզ էր մոտենում մի բեռնատար, նա կարծես չէր շտապում, գալիս էր շատ հանգիստ, անցնելով Մանասի Շենի սահմանագիծը շարունակում էր երթը, մի քանի մետր էր մնացել, որպեսզի հասներ մեր դարպասներին:

Ես մի երկար կրակահերթ ուղղեցի օդ և ավտոմատի փողը ուղղեցի բեռնատարի վրա, վարորդը ամիջապես արգելակեց, իրենց դիմաց կանգնած ավտոմատավորը կատակ չէր անում, վարորդը և ուղևորը ձեռքերը բարձրացրած սարսափած հայացքով ինձ էին նայում:

— Стойте ! не опускат руки,—բարձր կարգադրեցի ես, —выходите из машины...

հրամայեցի ես վարորդը և կողքի նստած ուղևորները ձեռքները բարձրացրած զգույշ իջան մեքենայից: Վալերիկը շփոթված էր, կանգնել էր և չէր հասկանում թե ինչ էր կատարվում, — лежать՛ на землю, руки за головой, — եղավ հաջորդ հրահանգը:

Նրանք ամիջապես պարկեցին գետին, անսպասելի հյուրերի արտաքինից երևում էին, որ ռուսներ էին, նույնիսկ « Զիլ » բեռնատարի պետ համարիշներից երևում էր որ Կրասնադարի բեռնատար է: Նրանք պարկել էին գետին ձեռքները դրած գլխների ետևը սպասում էին հրահանգի, բեռնատարի վարորդը վախից լացում էր և քթի տակ մրթմռթում,

— Брат, брат, —աղերսում էր նա, —տղաները արագ հասան մեզ, Վալերիկը այդպես շփոթված էր, որ չգիտեր թե ինչ անել, առաջինը Մուշեղը հասավ, ավտոմատը ուղղելով հերթական զոհերին հարցրեց,

— Վարդան ի՞նչ է ովքե՞ր են...

— Չգիտեմ Շեֆեկից են գալիս. —բացատրեցի ես, անկոչ եկվորները մեր տղաների նշանառության տակ էին, ես զգույշ մոտեցա սարսափած գերիներին և սկսեցի խուղարկել պարկած վարորդին, — ест՛ь оружия, — խիստ տոնով հարցրեցի նրանց,

— Нет брат, нет брат, — վարորդը վախից ցնցվում էր, դեմքի կարմրությունից քիչ էր մնում դեմքը պայթեր: Սմբատը խուզարկում էր մյուս ուղևորին, նրանց մոտ զենք և զինամթերք չհայտնաբերեցինք, սկսեցինք խուզարկել բեռնատարը, ոչինչ չկար, միայն երևում էր, որ եկվորները երկար ճանապարհ էին անցել, բեռնատարում հացի փշրանքները և սննդի մնացորդները այդ էին վկայում: «Գերիներին» բերեցինք տուն, իսկ Վալերիկը բեռնատարը բերեց և կանգնեցրեց մեր տան դարպասի դիմաց` փողոցի վրա:

Մուշեղը խիստ տոնով հարցաքննում էր «գերիններին», մեր անկոչ հյուրերը սարսափած էին, մանավանդ երբ տեսնում էին Մուշեղի խիստ հայացքը, ավելի սարսափած էր, բեռնատարի ուղղևորը, նա վախենում էր անգամ հայացքը բարձրացնել, մտածելով, որ կարող է շարժել տղաների բարկությունը:

 

 

                                                                                       60

Քիչ հետո փողոցի վրա հավաքվել էին Մանասի Շենի ողջ ժողովուրդը, լսել էին, որ ձերբակալել ենք Շեֆեկից եկող անկոչ հյուրերին: Ռուբենը և Սամվելը առաջիններից էին որ, համարձակվեցին մեր դարպասներից ներս մտնել:

— Ինչ լավ է որ եկաք, — ուրախացավ Թաթուլը, — Սամվե՛լ ջան խնդրում եմ շտապ գնա շտաբ, Վարդանին ասա թող կապնվեն շրջկենտրոն և հայտնի, որ Շեֆեկից եկող մեքենա ենք բռնել...

Սամվելը առանց հարցնելու շտապ հեռացավ, Ռուբեն դային ծանր քայլերով ձեռնափայտին հենվելով մոտեցավ և բարևեց տղաներին:

Տղաները « գերիները » նստեցրել էին բակի կենտրոնում դրված աթոռների վրա: Հարցաքննումից հետո պարզվում է, որ մեր անկոչ հյուրերը Ադրբեջանի տարածքով առանց խոչնդոտի հասել են մինչև Շեֆեկ, և այնտեղից էլ փորձել են մտնել Կարաչինար, քանի որ Շահումյան տանող մայրուղին փակված էր, թե ազերիների կողմից և թե մեր, նրանք էլ որոշել են շրջանցել և անցնել Մանասի Շենով, նրանց նպատակն էր հասնել մինչև Ռուս Պարիս, որպեսզի օգնեին իրենց հարազատներին, տեղափոխելու Կրասնադարի երկրամաս: Եկողները ռուս մալականներ էին չնայած նրանց դեմքներին մազ-մորուք չկար, ինչպես սովորաբար ունենում էին մալականներ, սակայն դեմքների արևից խանձված կարմիր մաշկը դա էր վկայում:

Նրանց ահաբեկված վիճակը հասկանում էինք բոլորս և փորձում էինք ավելի մեղմ լինել նրանց հետ:

— Տեսնու՞մ ես եղբայր Ռուբեն, —ուրախ ասաց Վալերը, —մեր Վարդանն է բռնել դրա՛նց...

Երևի Վալերը ցանկանում էր Ռուբենի աչքին ինձ հերոսի ներկայացնել,

— Հա՜ տեսնում եմ, —քթի տակ ժպտաց նա, —մի դրանց հարցրեք թե որդեղան գիդան է՛ս մեր շենի ճանապարհը. — լուրջ հարցրեց Ռուբենը,

— Вы откуда узнали про эту дорогу? —խիստ հարցրեց Գևորգը,

— Нам милиционеры показали дорогу. —վախեցած պատասխանեց վարորդը,

— Կարծես հասկանալի է դառնում, երևի թուրքերը հարմար զոհ են գտել, — ուրախացավ Գևորգը, —թուրքերը երևի ուզեցել են փորձել, թե արդյոք այս ճանապարհը ականապատված է թե ոչ, —բոլորը սկսեցին ծիծաղել, միայն « գերիներն» էին սարսափած աչքերով ուշադիր հետևում էին տղաների ցանկանալով դեմքների արտահայտությունից պարզել թե ինչու ենք ծիծաղում:

Ամեն ինչ պարզ էր դառնում, նրանք անմեղ քաղաքացիներ էին, որոնց ազերիները մահվան էին դատապարտել, ուղարկելով այդ մահվան ճանապարհով:  

 

 

                                                                                         61 

 

Քասախի Վարդանը կռահեց նրանց վիճակը, փորձեց թուլացնել նրանց լարվածությունը, նա ռուսերեն սկսեց բացատրել թե ինչպես են ազերիները խորամանկության գնացել ուղարկելով նրանց այդ Ճանապարհով:

Դարպասները բացվեց և բակ մտավ գյուղի ինքնապաշտպանության ջոկատի հրամանատարը` Վարդանը Մալխասյանը նրա հետ էր նաև Սամվելը, նա ուրախ մոտեցավ և ողջունեց մեզ,

— Տղերք ինչպես տեսնում հյուրեր ունե՛ք, — սրամտեց Վարդանը,

— Վարդա՛ն դու՛ զանգեցի՞ր շրջկենտրոն, —հարցրեց Թաթուլը,

— Այո՛, Թաթուլ ջան, զանգել եմ, քիչ հետո Շահենը այստեղ կլինի, շատ չի ուշանա, —պատասխանեց նա, — տեսնում եմ լավ բեռնատար էք որսացել, — իր գոհունակությունը հայտնեց նա,

Դրսում հետաքրքրասեր գյուղացիների քանակը ավելանում էր, բոլորն էլ անհամբեր սպասում էին մի բացատրության: Սամվելը համառոտ բացատրում էր գյուղացիներին ներսում կատարված իրավիճակը, հետո ներս մտավ և եկավ նստեց Ռուբենի կողքին: Թաթուլը Վարդանին պատմում էր թե ինչպես ենք բռնել անկոչ եկվորներին, ամեն ինչ պարզվել էր, թե ինչպես ազերիները նորից իրենց խորամանկությունը գործի էին դրել, բաց չթողնելով նման լավ հնարավորությունը, անմեղ մարդկանց ուղարկել մահվան բերան, միայն թե համոզվելու` արդյոք այդ ճանապարհը ականապատված է թե ոչ, և արդյոք մեր կողմից հսկվում է ճանապարհը թե ոչ: Այնպես որ միամիտ զոհերի բախտները իրոք որ բերել էր, կարևորը որ ճանապարհը ականապատված չէր, կամ էլ բախտները բերել էր, որ գիշերով չէին փորձել անցնել այդ ճանապարհը, թե չէ հաստատ կհայտնվեին մեր կրակի տակ և այնտեղից հազիվ  թե  կարողանաին ողջ դուրս գալ:

Մեր « գերիները»  քիչ   հանդարտվել էին,  զգալով  որ   թշնամաբար չենք տրամադրված, նույնիսկ տղաները նրանց խմելու ջուր էին տվել, նրանք պատմել էին, թե ինչպես են գիշերել Շեֆեկում բեռնատարի մեջ, իսկ հետո առավոտյան ազերի ոստիկաների ցուցումով բռնել էին Մանասի Շենի ճանապարհը:

Դրսում դարպասների մոտ` բեռնատարի կողքին կանգնեց « ուազիկ» մեքենան, բացվեց տան դարպասը և ներս մտավ կլորավուն կազմվածքով մի մարդ, և մեկ երիտասարդ, Վարդանը` գյուղի ջոկատի հրամանատարը շտապեց նրան ընդառաջ:

— Բարև   ձե՜զ, —քաղաքավարի ողջունեց նա, մոտենալով հերթով սկսեց   սեղմել  մեր    ձեռքերը, և  ներկայանալ: Նա    Շահեն Հովասափյանն էր  ինչպես  շրջանում    էին ասում    «Փոքր» Շահենն էր, նա   Շահումյանի    շրջանի   գործկոմ   խորհուրդի  նախագահի   տեղակալն    էր,  ինչպես     ասում  են     Շահեն  Մեղրյանի    տեղակալը:  

 

 

                                                                                  62 

 

 

Մալխասյան Վարդանը արագ և համառոտ պատմեց թե ինչպես է կատարվել ռուսների ձերբակալումը, Շահենը լուռ լսում էր նայելով անմեղ մալականներին, որոնք հասկացել էին որ եկվորը ինչ որ կարևոր մարդ է: Ինչպես ասաց Վարդանը, Շահեն Հովասափյանը ժամանակին եղել էր շրջանի ավտոձեռնարկության ղեկավարը, հետո վերջին իրադարձությունների ընթացքում սկսել էր կատարել Մեղրյան Շահենի տեղակալի պաշտոնը:

Մեղրյան Շահենը լինելով վերջին տարիներին որպես շրջանի ղեկավար իր վրա էր վերցրել     թե   շրջանի ինքնապաշտպանության հարցը և   թե   տնտեսական    դժվարին   պարտականությունները: Մեղրյան    Շահենը  ( Մեղրյան    Շահենը    Զինավորի03/01/1952) ծնունդով Գյուլիստանցի էր, նրա համագյուղացին էր` նրա տեղակալը Շահեն Հովասափյանը, և շրջանում որպեսզի    տարբերեն նրանց, ժողովուրդր   Մեղրյան   Շահենին    անվանում     էին   « Մեծ Շահեն », իսկ նրա   ընկեր  և   տեղակալ ` Հովասափյան   Շահենին  անվանում էին   «Փոքր   Շահեն»:  ( Շահեն   Վարդգեսի    Հովասափյանի)

Ամեն ինչ  պարզելուց հետո,   « Փոքր » Շահենը վերցնելով մեր գերիներին ուղևորվեցին շրջկենտրոն, իրենց հետ տանելով նաև մալականների բռնագրավված բեռնտարը: Մուշեղի և տղաների խիստ պահանջով   ջոկատի    հրամանատար`   Վարդանը   Մալխասյանը, որը մինչ այդ ոչինչ չէր ձեռնարկել այդ ճանապարհի անցանելիությունը խոչընդոտելու համար, կամ փակելու, հիմա գյուղացիների օգնությամբ Զարմիկի տան առջև գցած բեռնատարի կմախքը տրակտորի օգնությամբ քաշ տվեցին մինչև ազերիների գյուղի և Մանասի Շենի հատման գիծը: Այդպիսով փակելով Շեֆեկից եկող ճանապարհը, հիմա Շեֆեկից եկող տեխնիկաներին կամ մեքենաներին համեմատաբար դժվար կլինել անցնել այդ արգելափակոցով:

Գյուղացիների տրամադրությունը բարձր էր, քանի որ մեր ծառայության երկրորդ օրն էր, որ կարողացանք ցույց տալ մեր զգոնությունը, մենք համոզեցինք, որ հսկում ենք իրենց գյուղի սահմանը և ապացուցում էինք որ կարող են մեզ վստահել:

Այդպես հայ գյուղացու հոգում արթնանում է հավատը և վստահությունը, նրանց դեմքներից նկատվում էր, որ հավատում և վստահում էին, առավոտվա միջադեպը բերնեբերան անցնելով տարածվեց ողջ շրջանում, առհասարակ ինչպես իմացանք ժամանակին շրջանը ունեցել է տեղական հայալեզու մամուլ, սակայն իրավիճակի բարդացումից հետո տեղական թերթերը չէին տպագրվում, սակայն շրջանում ավելի լավ էր գործում բանավոր ինֆորմացիայի տարածումը, բերնեբերան փոխանցված լուրը ամիջապես տեղ էր հասնում: Հնարավորին էր նաև լուրերի տարածմանը նպաստում էին ծանր քաղաքական վիճակը շրջանում, ամենուրեք հայկական գյուղերի վրա ազերիների կատարած բռնությունների լուրերը ամիջապես տեղ էին հասնում, երևի զգոնեության նպատակով էր դա, գյուղացիները մեկը մյուսին արագ հասցնում էր իր լսած կամ տեսածը:

 

 

                                                                                 63

 

   

— Պա՜ մհեկ դիբա վերդե՞ղ էք օզում քինաք. —հարցրեց Սամվելը,

— Սամվել ջան , որտե՞ղ էր երեկվա հրդեհը, —հարցրեցի ես,

— Պաժա՞ռը, տիյերի թաղումը, —կմկմաց նա,

— Դէ՛ այնտեղ էլ ուզում ենք գնալ, —բացատրեցի ես,

Մենք փողոցի խաչմերուկից թեքվեցինք աջ և քայլեցինք գետի կողմը, գետակի ափով նկատեցինք եկող աղջիկների խումբը, որոնք դույլերը ձեռքին գալիս էին աղբյուրից, ես կանգնեցի, տեսարանը շատ գեղեցիկ էր, թե գետակը թե շրջապատի կանաչը և թե աղջիկները:

— Ըղբյուրան են կյալիս, —բացատրեց Սամվելը,

— Սամվել այնտե՛ղ աղբյուր կա՞. — զարմացած հարցրեց Մուշեղը,

— Հա՜, ընդեղ « Աքլին » աղպյունա մենք ընդղա ենք ճյուր պիրում, —բացատրեց Սամվելը: Աղջիկների խումբը հասավ մեզ սիրալիր ողջունեցին և անցան, երևիբոլորն էլ ներքին թաղից էին: Մենք անցնելով երկաթե կամրջով սկսեցինքբարձրանալ թեք լանջով դեպիՄանասի Շենիվերին թաղ: Սամվելը պատմում էր «Աքլինաղբյուրի » մասին, աղբյուրի պատմությունը կապված էր տեղաբնակ« Աքլի » Արտուշայի հետ, չնայած որ մինչ այդ մենք Եսայան Ռաֆիկենց տանը տեսել էինք ջրհոր, կարելի էր գուշակել, որ բացի լեռնային աղբյուրներից, գյուղում կաին նաև ջրհորներ: Ինչպես հետագայում իմացանք գյուղի անգամ շրջանի ամեն աղբյուր իր առանձին անունը ուներ օրինակ `Առվի աղբյուրը, Ալեքսանի բաղի տակի աղբյուրը, Մոշա աղբյուրը, Աքլին աղբյուրը, Ջրաղացի դռնե աղբյուրը Առվի ձորի ձախ կողմին, Գոսունց աղբյուրը և այլն:

Քանի որ հիշատակեցի Ռաֆիկի անունը կցանկանաի ավելի մանրամասնպատմել նրա մասին թե ինչ լսել էինք հարևաններից: Եսայան Ռաֆիկի այն մարդն էր, որը մեզ դիմավորել էր Գյուլիստանում և առաջինը նրանց տանն էինք հյուրնկալվել, հետաքրքիրը այն էր, որ Եսայան Ռաֆիկին բացի իր «Ափո » մականունից, գյուղում նրան «ՄաֆիոզԱփո » էին ասում, դա երևի նրանից էր, որՌաֆիկը երևի շրջանի ամենախելացի և ճարպիկ մարդկանցից մեկն էր,(Եսայան Ռաֆիկ Բենիկի 23/01/1958) դեռևս1988 թվականին երբ շրջանում տնտեսական և քաղաքական ծանր վիճակ էր, Ռաֆիկը առաջիներից մեկն էր, որ բացեց շրջանի առաջին կոպերատիվներից մեկը, (Արագած) որը զբաղվում էր կենցաղային սարքերի վերանորոգման գործով, իսկ մինչ դա Ինջիում, ՂարաբաղիևՇահումյանի շրջանի սահմանային գոտում եղել էր « Ասֆալտ զավոդի » (ասֆալտիգործարանի) հիմնադիրներից մեկը: Ռաֆիկը աշխատասերև ժրաջան մի անձնավորություն էր 1998 թվականին երբ ազերիները հոսանքազրկել էին ողջ շրջանը, Ռաֆիկի ջանքերով եռաֆազ հիդրոշարժիչը, բերվում է Մանասի Շեն և տեղադրվում ներքին թաղում, որպեսզի քչից շատից կարողանա լույսով ապահովվել գյուղի բնակիչներին:    Ահա այսքանը Եսայան Ռաֆիկի մասին, ընթացքում մանրամասն կանդրադառնամ նրանց ընտանիքի պատմությանը: 

 

 

                                                                               65

Հասնելով գյուղի մեծ խաչմերուկին, որը երևի Մանասի Շենի կենտրոնն էր համարվում, կանգնեցինք և սկսեցինք զննել շրջապատը, զարմանալին այն էր, որ երեկ մթության պատճառով չէինք նկատել փոքրիկ հին եկեղեցին, որը առանձնացած բնակելի տներից կարծես սգում էր իր անմխիթար վիճակը, ( իջևանցիՎարդանի) Գյուղի շտաբը գտնվում էր եկեղեցու մոտակայքում, եկեղեցու անտաշ քարի պատերից կարելի էր գուշակել, որ բավականին հին կոթող է, միայն կառույցի տանիքից կարելի էր կռահել, որ վերանորոգված է եղել, փոքրիկ բազիլիկ եկեղեցին ավելի ճիշտ մատուռի տպավորություն էր թողնում, քան եկեղեցու: Կամարաձև մուտքի մոտ` գետնին թափված քիմիական նյութի կանաչավուն գույնից կարելի էր եզրակացնել, որ եկեղեցին նպատակին չի ծառայում, այդ էր համոզում նաև փայտե դռան վրայի կախովի մեծ կողպեքը:

— Սամվել սա՛ ի՞նչ է. —հարցրեց Մուշեղը,

— Կոլխոզին սկլադն ա ( склад ), —տարօրինակ անտարբերությամբ ասաց նա,

— Իսկ ի՞նչ կա այնտեղ պահված, —բարկացած հարցրեց Մուշեղը,

Մենք պտտվում էինք եկեղեցու շուրջը, դռան վրա փոքրիկ խաչաքանդակները և հայերեն գրված տառերը կարծես թե ցանկացել են ժամանակին ջնջել, սակայն ինչպես պարզ էր դառնում, էր հնարավոր չի եղել ջնջել նախորդ դարերի մեր հայ վարպետների գործը, որը մնացել էր որպեսզի ապացուցեր գյուղի հայկականությանը: (Սուրբ Մանաս 1860 թվական) Եկեղեցու ետևի մասում` մեծ ուռենու տակ, նստած էին տարիքավոր գյուղացիները մեզ տեսնելով ոտքի կանգնեցին և սիրալիր ողջունեցին, երևի դա նրանց հիմնական հավաքատեղին էր, գյուղամեջի ուռենու ստվերում նստում էին, մեջքները դեմ տալիս եկեղեցու անտաշ պատին և զրուցում էին առօրիայից և քաղաքականությունից:

Մենք մեր սև հանդերձանքներով, սպառազինված ոտքից գլուխ` նռնակներով և ավտոմատով ավելի խորհրդավոր էինք երևում նրանց աչքին, մանավանդ երբ մաքուր սափրված վիճակում էինք, ի տարբերություն շրջանում եղած մյուս ֆիդայիններին որոնք թավ բեղ-մորուսով էին:

— Աստված ծեզ պահի, —շշնջաց մի տարեց գյուղացի, նրա ճակատի կնճիռների խոր ակոսները և ճերմակ մազերը նրան ավելի խորհրդավոր էր դարձնում, նրա հագին ևս կաշվե մաշիկներ էր ինչպես Ռուբեն դայու հագին, Մուշեղը մոտեցավ նրանց ժպտաց,

— Շնորհակալ եմ հայրիկ, —ասաց նա և սկսեց ձեռքով ողջունել բոլորին, ես հետևեցի նրան: Ծերունիները կարծես թե շոյված զգացին, մեր հեռանալուց հետո կարոտած աչքերով նայում էին մեր ետևից, երևի օրվա քննարկումների նոր նյութ տվեցինք նրանց:

 

 

                                                                                    66

    — Սա՛մ  ձեր  գյուղի  ջոկատի    հրամանատարը`  Վարդանը  ( Վարդանը   Մալխասյան)  ինչքա՞ն    ժամանակ  է  այստեղ` գյուղում, — հարցրեցի   ես,

 — Մի տարի է, — միանգամից պատասխանեց նա:

Գյուղի շտաբի դիմաց հավաքված երիտասարդները ուշադիր հետևում էին մեզ: Հետաքրքիրը այն էր, որ գյուղի շտաբը չգիտես ինչու գյուղացիները անվանում էին «Վարդանի շտաբ »երևի նրանից էր, որ շատերին խորթ էր Վարդանը, կամ էլ այստեղի սովորությունն է այսպես:

— Սա՛մ ջան մի տե՛ս Վարդանը շտաբու՞մ է, — խնդրեց Մուշեղը, — եթե շտաբում է կմտնենք, եթե ոչ, տեղյակ պահի ջահելներին երբ որ Վարդանը գա, ամիջապես թող մեզ գտնի, շտապ գործ ունենք նրա հետ...

Սամվելը շտաբ չմտավ միայն մոտեցավ և հարցրեց պատշգամբում կանգնած իրենց համագյուղացի երիտասարդներին, փոխանցեց Մուշեղի պատվերը և վերադարձավ: Երևում էր Վարդանը շտաբում չէր, Մուշեղի մռայլ տրամադրությունից կարելի էր գուշակել, որ բարկացած է, եկեղեցու ցավալի վիճակի համար նա երևի մեղադրում էր  Վարդանին,  նա լռում   էր, իսկ ես  էլ չէի փորձում հարցնել, սպասում   էի որպեսզի  ինքը  արտահայտվի:

Մենք շարունակեցինք ճանապարհը, գյուղի փողոցներով բարձրանալով դեպի բարձրունք «Սլյումանց թաղը»: Քիչ հետո կանգնած էինք երեկվա հրդեհված հատվածում, շրջապատի բարձրությունից երևում էր ողջ տարածքը, կարելի էր ասել անգամ տարածաշրջանը, գյուղից դեպի հարավ երևում էին Մանսի Շենի գերեզմանոցները, իսկ դրանից ավելի վերև վեր էր խոյանում անտառապատ լեռների կանաչավուն հսկա լեռնազանգվածները: Բնության այդ գեղեցիկ հրաշքը հմայում էր տեսնողին, և իզուր չէր, որ այդ բնությունը կերտել էր շահումյանցու աշխատասիրության, առատաձեռնության ու բարի բնավորությունը:

Անտառների կանաչ զանգվածների ներկայությունը և հաճելի թարմ օդը մարդուն կարծես անմահություն էր պարգևում, և դա մենք զգացինք ամիջապես, Մուշեղի բարկությունը կարծես թե անցավ:

Մենք կանգնել էինք բարձրունքին և հմայվում էինք տեսարանով:

Դիմացը փռված էր հսկա գյուղը, ավելի ճիշտ գյուղերը, քանի որ Մանասի-Շենի գերիշխող բարձրունքից կարելի էր այդ տպավորությունը ստանալ: Սամվելը կակազելով բացատրում էր թե ինչպես է ձգվում հայկական և ադրբեջանական գյուղերի սահմանագիծը: Հսկա գյուղը, որի մասին ասացի իրականում մի քանի գյուղերի միացություն էր, որը այնքան սերտ և մոտ էին իրար, որը մի ամբողջական մեծ գյուղի տպավորություն էր թողնում:

 

 

                                                                                   67  

 

 

Այդ գյուղերից երեքը հայաբնակ գյուղեր էին, դրանցից էր`(Ղարաչինարը, Ալջղալա) Կարաչինարը, Մանասի-Շենը (Ենիքենդ) Գաղթութ (Ղափիքյանդ) և չորրորդ գյուղը` դա ադրբեջանաբնակ Շեֆեկ գյուղն էր, որը սեպի պես խրվել էր հայկական երեք գյուղերի մեջտեղում: Հայկական գյուղերից միայն Մանասի Շենն էր, որ բազմել էր լեռնալանջի իշխող բարձրության վրա, չհաշված, որ Գաղթութի մի որոշ մաս գտնվում էր համեմատաբար բարձրունքի վրա: Մանասի Շենի ներքին թաղը գտնվում էր նույն հարթության վրա ինչ Կարաչինարը և Շեֆեկը: Մանասի Շենի այս իշխող բարձրությունից պարզ երևում էր, Շահումյանից Գերամբոյ տանող մայրուղին, որը անցնելով Շեֆեկով և Զեյվայով հասնում էր Ադրբեջանական Կասում-Իսմաիլով (Գերամբոյ) շրջկենտրոնին: Զեյվա գյուղը, որը գտնվում էր Շեֆեկից չորս կիլոմետր դեպի արևելք նույնպես ադրբեջանաբնակ էր, սակայն վարչական տարածքով պատկանում էր Շահումյանի շրջանին: Մանասի Շենի այդ բարձրունքներից տեսանելի էր հարթավայրում փռված ադրբեջանական ողջ տարածքները, անգամ երևում էր Կովկասյան լեռնաշղթայի երկար ձյունածածկ լեռնազանգվածները, որոնց ոտքերի տակ փայլատակում էր Քուռ գետի ջրերը: Զարմանալի էր, ամեն ինչ կարծես ձեռքի ափի մեջ լիներ, նույնիսկ նկատելի էր (Գերամբոյ) Կասում-Իսմաիլովի բարձրահարկ շենքերը, մենք հեռադիտակով նայում էինք և զննում հեռվում երևացող անկարագրելի տեսարանները: Մանասի Շենի այդ բարձրունքով էր անցնում Շահումյանը Լեռնային Ղարաբաղին կապող միակ Ճանապարհը, որը անցնելով մոտակա լեռնալանջերով հասնում էր մինչև Ղարաբաղի` Մարտակերտի շրջանիԹալիշ գյուղը, որի շատ հայտնի գյուղ է և բազմիցս Հայոց պատմության մեջ հիշատակվել է մեր հայ մատենագիրների կողմից, այդ մասին մանրամասն կանդրադառնամ հետագայում:

Մուշեղի հետ հմայված նայում էինք շրջապատին էինք իսկ Սամվելը հարցական հայացքով զարմցած մեզ էր հետևում չկարողանալով կռահել մեր հիացական դեմքերի արտահայտությունը, քիչ հեռվում երևում էր Մանասի Շենի կոլտնտեսությանը պատկանող անասնագոմերը, ինչպես Սամվելը պատմեց` գյուղի ֆերմայի 140 խոշոր եղջուրավոր անասունները թուրքերը մի քանի ամիս առաջ էին գողացել, անգամ հայաստանցի հինգ ֆիդայիններ, որոնք ցանկացել են ետ բերել գյուղի գողացված անասունները, բայց այդ փորձը անհաջողությամբ է ավարտվում, ազերիներին հաջողվում է ռուսների օգնությամբ գերևարել այդ տղաներին և տանելով Գերամբոյ խոշտանգելով սպանում են նրանց: Միայն շրջանի ղեկավարների ջանքերով և բանակցություններով հաջողվում է ետ վերցնել նրանց խոշտանգված դիակները: Սամվելը պատմում էր այն անցքերի մասին, որոնք կատարվել էին ոչ վաղ անցիալում, այդ լուրերը և դեպքերի մասին գիտեին համարիա թե բոլորը, այնպես, որ լուրերի ճշմարտության վրա կասկած լինել չէր կարելի:

 

 

                                                                                       68

Մենք թողնելով դիտակետը սկսեցինք քայլել ճանապարհով, որը տանում էր գյուղի հանդերը, դա վերին թաղի վերջին փողոցն էր: Ինչպես ասել էին նախորդում Մանասի Շենում ապրել են 26 ից ավելի տարբեր գերդաստաններ օրինակ` Բոզունք, նրանք կոչվել են նաև Բոզյաններ, Հարությունյաններ, Գևորգյաններ, Աբրահամյաններ, Եսայաններ, Զաքարյաններ և այլն: Այստեղ «Սլյումանց թաղում» և այս փողոցի վրա էին բնակվում հիմնականում Եսայանների գերդաստանը: Մանասի-Շենի վերին թաղի հատվածում էին բնակվում, Սուլումանց գերդաստանը մի թևում ապրում էին Զաքարանց գերդաստանը, իսկ նրանց միջև կենտրոնական մասում Ազարյանների:

Հասնելով փողոցի վերջին տանը ճանապարհը շարունակվում էր դեպիլանածիր դաշտերը, դաշտամիջի ճանապարհից դեպի ներքև` հարթավար ձգվում էր ասֆալտապատ մարուղին, որը զուգահեռ ձգվելով շարունակվում էր մինչև Զեյվա: Հարթավայրի կենտրոնուն ընկած էր Շեֆեկից Զեվա գնացող մայրուղին, մայրուղու և սարալանջի միջև ընկած հարթավարով հոսող գետակը դաշտավարը բաժանում էր երկու մասի, որի մի մասը պատկանում էր Շեֆեկին, իսկ մուս մասը Մանասի Շենին: Այդպիսով ՄանասիՇենի փոքրիկ գետակը, Զարմիկի այգու մոտով անցնելով շարունակում էր իր ընթացքը, ընթանալով մայրուղու հետ զուգահեռ և հասնում մինչև Զեյվա:

Ես կանգնեցի և ուշադրի սկսեցի հետևել Շեֆեկին, հեռադիտակը մոտեցնելով աչքերիս: Հեռվում Շեֆեկի մուտքի մոտ` մայրուղու վրա մետաղական կոնստրուկցիայի հավաքովի մի շինության առջև կանգնած ադրբեջանական միլիցիայի մեքենաները, այնտեղ բավականին աշխույժ անցուդարձ կար:

— Սամվել ջան իսկ ի՞նչ կա այնտեղ, — մատնացույց անելով նրան,

— Սա թօրքերի պավելիոնն ա, — կմկմաց նա,

— Սամվել իսկ պավելիո՛նն ի՞նչ է, — զարմացա ես,

— Դէ՜ նրանց ճաշարանն ա լի՜, —բացատրեց նա, այդպես ասած պավելիոնից քիչ հեռու կանգնած էր թրթուրավոր քարշակը, որի վրա հարմարացրած էր խոշոր տրամաչափի գնդացիր: Այդ քարշակների մասին արդեն տեղյակ էի, բանը այն է, որ դեռևս մի քանի ամիս առաջ Մոսկովյան Կենտրոնական հեռուստատեսության « Վեստի » ծրագիրը ցուցադրեց այդ քարշակները և հետաքրքիրը այն էր, որ ադրբեջանցիները ներկայացնում էիր այդ ամենը, թե իբր հայերն են դրանք ուղարկել Սիբիրից և միայն Ադրբեջանցի ոստիկաների օպերատիվ աշխատանքի շնորհիվ Գերամբոյի երկաթգծի կայարանում կարողացել են բռնագրավվել են այդ անօրինական քարշակները, և հիմա ինչպես պարզվում է այդ քարշակներից երկուսը գտնվում էր մեր հարևան Շեֆեկում:

 

 

                                                                               69