ԱԶԳԱՅԻՆ ԳԱՂԱՓԱՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ: Շահամիր Շահամիրյան

Շահամիր Շահամիրյան

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Անցնել՝ նավարկություն, որոնում

Շահամիր Շահամիրյան (1723-1799 թթ.), հնդկահայ հասարակական-քաղաքական գործիչ, վաճառական, « Որոգայթ փառաց » աշխատության հեղինակ։ Հայ ժողովրդի մեջ ազատագրական գաղափարների տարածման, երիտասարդությանը հայրենի երկրի պատմությանն ու մշակույթին ծանոթացնելու համար 1771թ. Մադրաս քաղաքում հիմում է հայկական տպարան, որտեղ 1772թ. լույս է տեսնում Մովսես Բաղրամյանի « Նոր տետրակ, որ կոչի Յորդորակ » գիրքը։

1773թ. հրատարակվում է «Որոգայթ փառաց» գիրքը, որը օտար լծից ազատագրելուց հետո ստեղծվելիք ապագա հայկական պետության կառավարման համար նախատեսված օրենքների ժողովածու էր։ Ըստ Շահամիրյանի, հայոց ապագա պետության բարձրագույն օրենսդիր մարմինը՝ «Հայոց տունը», պետք է կազմվեր ժողովրդի կողմից ընտրված պատգամավորներից։ Հայաստանում պետք է իշխեր օրենքը։ «Հայոց տունը» պարտավոր էր ստեղծել գործադիր իշխանություն (կառավարություն)։ Այդ նպատակով փոխանորդներից պետք է ընտրվեին տասներեք հոգի, որոնցից մեկը վիճակահանությամբ կարող էր դառնալ նախարար, իսկ մյուսները՝ նախարարի խորհրդակիցներ։ Նախարարը լինելու էր օրենքների առաջին կատարողը և զորքի գլխավոր հրամանատարը։ Հայաստանի բոլոր բնակավայրերը պետք է ունենային դպրոցներ։ «Որոգայթ փառաց» գիրքը սահմանադրական հանրապետություն ստեղծելու ծրագիր էր և հայ քաղաքական մտքի կարևոր նվաճումներից մեկը[1]։

Շահամիր Շահամիրյանն ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ է, հայ բուրժուալուսավորական գաղափարախոսության հիմնադիրը։ Նրա «Որոգայթ փառաց» (1773 թ.) երկը սահմանադրական հանրապետություն ստեղծելու առաջին ծրագիրն է աշխարհում։

Շահամիր Շահամիրյանը Հնդկաստան է գաղթել Նոր Ջուղայից և հաստատվել Մադրաս քաղաքում։ Նախ դերձակություն է արել, ապա զբաղվել է առևտրով և մեծ հարստություն կուտակել։ Նրա հայացքների ու գործունեության վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել Մադրասում հաստատված հայ ազատագրական ու լուսավորական գործիչ Մովսես Բաղրամյանը։ Շահամիրյանը 1771 թ-ին հիմնադրել է հայկական տպարան, որտեղ 1772 թ-ին լույս է ընծայել հայ առաջին հրապարակախոսական գիրքը՝ Բաղրամյանի «Նոր տետրակ որ կոչի հորդորակ» աշխատությունը, ապա իր շարադրած «Որոգայթ փառաց» երկը՝ որդու՝ Հակոբի անունով։ Իսկ 1783 թ-ին տպագրել է Մադրասի հայերի ինքնավարության, որի իրավունքն ինքն է ձեռք բերել, կանոնադրությունը՝ «Տետրակ որ կոչի նշավակ»։ Շահամիրյանը կապեր է հաստատել հայ ազգային-ազատագրական շարժման կենտրոնների հետ։ Ձգտել է շարժման մեջ ներգրավել Վրաց Հերակլ II թագավորին՝ համարելով, որ հայ-վրացական ռազմական դաշինքն ամուր հենարան է Անդրկովկասը թուրք-պարսկական նվաճողներից ազատագրելու և պաշտպանելու համար։ Որպես հայ-վրացական դաշինքի խորհրդանշան՝ Շահամիրյանը Հերակլ II-ին ուղարկել է իր պատրաստած ոսկե շղթայով ու թանկարժեք քարերով ագուցված շքանշանը։ Հետագայում հասկանալով, որ հայ-վրացական ուժերը, առանց Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական օգնության, անկարող են ազատագրել և ապահովել Հայաստանի ու Վրաստանի տևական անկախությունը, կապեր է հաստատել ռուսական արքունիքի, ինչպես նաև հայ ազատագրական շարժման գործիչներ Հովսեփ Արղությանի, Հովհաննես Լազարյանի և ուրիշների հետ։ 1780-ական թվականներին, երբ ռուսական արքունիքը ծրագրում էր արշավել Անդրկովկաս, Շահամիրյանը Ռուսաստանի և ապագա հայկական պետության հարաբերությունների, ինչպես նաև Հայաստանում ստեղծվելիք կարգերի մասին դաշնագրի նախագիծ է ներկայացրել արքունիքին, ըստ որի՝ ազատագրվող Հայաստանում պետք է հաստատվեին հանրապետական կարգեր։

Այլ    կերպ  ասած,   Շահամիրյանը  պահանշում   է,  որ  պատասխանատվություն   («նախատինք–»՝)  սահմանող    օրենքներին ընդհանրապես   և    քրեական   պատիժ   նախատեսող  կամ   պատժաչափը  խստացնող  օրենքներին   մասնավորապես,  ետադարձ   ուժ    չտրվի։   Ինչպեսասվեց,   դրական    իրավունքի   տեսանկյունից    հանցագործություն  է   հսւմարվում    օրենքով   արգելված   ամեն   միարարք։   Այն    բնորոշումը  վերաբերմունք  է    հանցագործության   հասկացության   բացահայտման  ձևական    կողմին։   Ա՛րդ՝   ինչ   էր    հասկանում    Շահամիրյանը    նյութական   առումով   հանցագործություն   ասելով։   «Որոգայթ    փառացը»,   իր   իսկ   հեղինակի   վկայակոչմամբ,   հանդիսանում   էր    օրենքների   մի   այնպիսի  ժողովածու,  որը  ելնում   էր    բացառապես   ժողովրդի   բարօրությունիցն,   և   այդ   բարօրության    դեմ   ուղղված    ամեն  մի   ոտնձգութիյուն    դիտվում   էր   հանցագործություն։   Չնայած   Շահամիրյանը,   որպես    լուսավորական    մտածող,   բարօրությունը   հասկանում   էր    ժողովրդի    շահերի   դիրքերից    իրականում   այն   ուներ   դասակարգային    բովանդակություն   և   ըմբռնվում   էր     քաղաքական   իշխանության   ձգտող   հայ    առևտրական    բուրժուազիայի   աշխարհայացքով։    Բուրժուական   գաղափարախոսները   չէին    պատկերացնում   և    չէին    էլ   կարող   պատկերացնել    մարդու   բարօրությունը   առանց   արտադրամիջոցների   մասնավոր  սեփականության    և    տնտեսական  գործունեության   ազատության:   Բավական   է   նշել,   որ   «Որոգայթում»   սեփականության   մասնավոր    ձևը   և   տնտեսական  գործունեության    ազատության   անձեռնմխելիությունը   երաշխավորվում    էր   այն  պատժատեսակներով   և  պատժաչափերով,  որոնք    նախատեսված   էին    մարդու  կյանքի    ևառողշության    դեմ    ուղղված    հանցագործությունների    համար,  Դրա   հետ   միասին,   պետք    է    նկատել,  որ   բուրժուազիան    իր    քաղաքական   պայքարում   հաջողության   հասնելու    համար    չէր   կարող    բարօրության   հասկացության    մեջ    չմտցնել   այնպիսի   պահանջներ  (անձի    կյանքի,  գույքի,   պատվի,   արժանապատվության    ապահովումը   և  այլն), որոնք օբյեկտիվորեն    չարտահայտեին    նաև    ստորին   խավերի    շահերը։     Հենց    այս   փաստի    ուժով   է,     որ   պատմական  ասպարեզ   իջած  բուրժուազիայի  գաղափարախոսների   պահանջները   ընդհանրապես   և   լուսավորականներինը՝  մասնավորապես,   ձեռք   բերեցին   առաջադիմական  բնույթ։  Այս  տեսակետից   «Որոգայթում»   քրեական     իրավունքի  միշոցով   պաշտպանվում   էր    նաև    անձի   կյանքի   (Հոդված 463),   առողջությունը, պատիվն   ու   արժանապատվությունը    (հոդվածներ 129, 466),   ինչքայինիրավունքները

 (հոդվածներ  466, 467), ազատությունները   այդ   թվում   և   օտարազգիներիխղճի    ազատությունը    (հոդվածներ 128, 129, 485)   և  այլն։   ՍակայնՇահամիրյանը    չէր   տեսնում    և    չէր   էլ    կարող    տեսնել,   որ  իր   երազած   հասարակագը,    որի    դեմ    գործած   արարքների   համար  նախատեսում   էր   ծանրագույն   պատիժներ  (հոդվածներ 484, 486 ևայլն), իրականում   ներհակ   դասակարգին   երբեք   չէր   կարող   տալ   ամենացանկալի    բարօրությունը՝    փաստացի   ազատությունը.  Այն   միայն   փոխարինելու    էր   նրանց    շահագործման  մի     ձևը   մյուսով,   ավելի   կատարյալով։   « Որոգայթ   փառացում »   բավականին   ծավալուն   խոսվել   է   նաև   հանցագործություններ    ծնող    պատճառների   և    դրանց   վերացման  ուղիների    մասին։

                                                                 2

պատճառներից    հիշարժան   են   միապետական   կարգերի  գոյությունը,   սոցիալական   անբավարար   պայմանները  և   օրինականության   բացակայությունը:   Վերջին   հարցը,   մեր   կարծիքով,  առավել    հետաքրքրություն.   է   ներկայացնում,   ուստի    անհրաժեշտ   է   կանգ     առնել   դրա   վերլուծության    վրա։   Ստեղծվել   իր   հանրապետական    կարգերում   օրենքների   մասին   Շահամիրյանի   արած    դատողություններից    երևում   է,  որ   եթե   չկա   օրենք,   ապա    չի  կարող    խոսք    լինել    օրինականության   մասին։   նա   օրինականության  նկատմամբ   ներկայացրել   է   որոշակի   և   հստակ   պահանջներ,  որոնցից   առաջինը   օրենքի   պահանջի    անխախտելիությունն   է.   «Եթե՛ի    մէջ   աշխարհին   մի՛  գտցի   Օրէն   անխախտելի   և   եթէ    գուցէ   ռի   ես   զերծից՛ի    հատուցմանէ   պարտուց   մեղաց    իմոց    ատ   ամնայարութենէ   և   միմիայն   միով   անձամբ   (անգամբ—Հ. Խ.)   զերծանելոյ   իմոյ՛ի   յօրինացն   հա­մանգամայն   մտցէ   անօրենութիւն՛ի   մէնջ,  զի  վաղիւն  դու  փորես   աչջ   եղբօրրոյ,   միւսն   յափշտակ  է   զինչ    դրացւոյն,   միւսն   բռնադատէ    կուսի   պատւոյ   Ա   այլն։   Շահամիրյանը,   խոսելով    անցյալ   ժամանակներում     Հայաստանում    տիրող   անօրինականություններից   առաջացած     բազմաթիվ   վնասների   մասին,   մասնավորապես     նշում   է,   «Այնքանելի    անիրաւութիւնք   անցանելով՝ի   մէն՛),   մինչև   շաղախեցալ   երկիր՛ի    աըենէ   արդարոց   անպարտիցտ,    այսինքն,   միայն     անօրինականության   պայմաններում    կարող   է   անմեղ   մարդը   ենթարկվել   պատժի։   0րինականության   հաջորդ   պահանջը   օրենքի   առաջ    բոլորի   հավսարության   սկզբունքն  է՝   անկախ   նրանց     հասարակական   դիրքից,   սոցիալական   ծագումից,   կրոնական  պատկանելությունից   և     այլն.  «Ո՛չ   մեզ   (նկատի   ունի   հայերին — Հ. Խ.)  և   ո՛չ՛ի   վերայ   աշխարհին     մերոյ     մի՛լիցի  և    մի՛   երևեսցի   ոչ   ոք,  ով   ոք   ո՛ր   իցէ    այր    ինքնակալ    և    ինքնակամ՛   իարարս   իւր   որ  ո՛չ   պատժեսցի    ըստ     Օրինօք»։   Օրենքի   առաջ    բոլորի    հավասարության    սկզբունքը     Շահամիրյանի   մոտ   միաժամանակ  ենթադրում    է   նաև    ազգերի     հավասարության    սկզբունքը։   Այս   առումով,  նա    տարբեբություն     չի   դրել,   թե   հանցագործություն   կատարող   անձը     քրիստոնյա   է,   թե    մահմեդական,    հայ    է,  թեայլազգի։    Եթե   կա    հանցագործություն,    պետք   է   լինի   նաև   պատիժ։

Շահամիրյանը   գտնում     էր,    որ  աստվածային    իրավունքի   խախտմանհամար     ժողովուրդն     իր   պատիժը    պետք     է     կրի   հանդերձյալ   կյանքում,   եթե   մինչ  այդ   չուղղի  իր   սխալները։   Ընդհանրապես   «Որոգայթում» կրոնական   բնույթի (այդ   թվում  և   աստ­վածային   իրավունքի)   պահանջների   խախտումը, զուտ  քրեաիրավական   իմաստով,   հանցագործություններ  չեն   համարվում    և    չեն    պատժվում։   Միայն  մի    դեպքում  է    արտաքնապես   Շահամիրյանը     այս   կարգից     նահանջ    կատաըել, երբ     հայոց    եկեղեցու   դավանանքին    պատկանող     հայը   հավատափոխ     է    լինում   (հոդված 6)։  

                                                                                 3

պատճառներից    հիշարժան   են   միապետական   կարգերի   գոյությունը,    սոցիալական   անբավարար   պայմանները    և   օրինականության    բացակայությունը:   Վերջին   հարցը,   մեր   կարծիքով,  առավել  հետաքրքրություն   Է   ներկայացնում,   ուստի    անհրաժեշտ  է    կանգ    առնել   դրա   վերլուծության    վրա։   Ստեղծվել   իր   հանրապետական  կարգերում   օրենքների    մասին   Շահամիրյանի    արած    դատողություններից    երևումէ,   որ    եթե    չկա    օրենք,  ապա  չի  կարող  խոսք    լինել   օրինականությանմասին։    նա    օրինականության    նկատմամբ    ներկայացրել    է   որոշակի    և   հստակ    պահանջներ,  որոնցից    առաջինը   օրենքի    պահանջի    անխախտելիությունն   է.    « Եթե՛ի    մէջ   աշխարհին    մի՛  գտցի    Օրէն   անխախտելի   և    եթէ    գուցէ    ռի   եսզերծից՛ի  հատուցմանէ   պարտուց  մեղաց   իմոց    ատ    ամնայարութենէ   և    միմիայն   միով    անձամբ    (անգամբ—Հ. Խ.)   զերծանելոյ    իմոյ՛ի   յօրինացն    համանգամայն    մտցէ    անօրենութիւն՛  ի    մէնջ,    զի   վաղիւն   դու    փորես   աչջ   եղբօրրոյ,   միւսն    յափշտակ  է    զինչ    դրացւոյն,   միւսն   բռնադատէ     կուսի   պատւոյ   Ա    այլն։    Շահամիրյանը,   խոսելով   անցյալ   ժամանակներում    Հայաստանում   տիրող    անօրինականություններից   առաջացած    բազմաթիվ    վնասների   մասին,   մասնավորապես    նշում   է,   «Այնքանելի   անիրաւութիւնք    անցանելով՝ի    մէն՛), մինչև    շաղախեցալ   երկիր՛ի    աըենէ    արդարոց    անպարտիցտ,  այսինքն,    միայն   անօրինականության     պայմաններում   կարող    է    անմեղ    մարդը   ենթարկվել    պատժի։    Օրինականության   հաջորդ    պահանջը   օրենքի   առաջ    բոլորի    հավսարության   սկզբունքն   է՝    անկախ    նրանց   հասարակական    դիրքից,    սոցիալական     ծագումից,   կրոնական    պատկանելությունից    և    այլն.  « Ո՛չ   մեզ   (նկատի    ունի   հայերին — Հ. Խ.)  և   ո՛չ՛ի   վերայ    աշխարհին   մերոյ   մի՛   լիցի    և    մի՛   երևեսցի   ոչ   ոք,  ով   ոք   ո՛ր    իցէ     այր   ինքնակալ   և   ինքնակամ՛ի     արարս    իւր    որ   ո՛չ   պատժեսցի    ըստ   Օրինօք»։   Օրենքի    առաջ   բոլորի    հավասարության    սկզբունքը   Շահամիրյանի   մոտ    միաժամանակ     ենթադրում     է     նաև   ազգերի   հավասարության    սկզբունքը։   Այս   առումով,   նա    տարբեբություն  չի    դրել,    թե    հանցագործություն    կատարող    անձը     քրիստոնյա   է,   թե   մահմեդական,   հայ    է,   թե   այլազգի։   Եթե    կա   հանցագործություն,   պետք   է   լինի    նաև   պատիժ։   Շահամիրյանը    գտնում   էր,  որ   աստվածային   իրավունքի   խախտման    համար     ժողովուրդն    իր   պատիժը    պետք    է   կրի   հանդերձյալ    կյանքում,   եթե    մինչ   այդ   չուղղի   իր   սխալները։    Ընդհանրապես   « Որոգայթում »   կրոնական    բնույթի   ( այդ    թվում   և    աստվածային    իրավունքի)   պահանջների    խախտումը,   զուտ  քրեաիրավական    իմաստով,    հանցագործություններ  չեն   համարվում   և   չեն    պատժվում։   Միայն   մի    դեպքում    արտաքնապես    Շահամիրյանը    այս   կարգից   նահանջ    կատարել,    երբ    հայոց    եկեղեցու   դավանանքին   պատկանող    հայը   հավատափոխ    է    լինում   (հոդված 6)։   Եթե   դավանանքը   մեր    ժամանակնեըում    զուտ   խղճի    հարց   է,    ապա    քննարկվող   ժամանակաշրջանում    հայ   ժողովրդի   համար   այն   դուրս    էր   գալիս    դավանանքի    շրջանակներից   և    ձեռք    էր  բերում    քաղաքական- ազգապահման   նշանակություն,    որի    հետևանքով    հավատափոխությունը   համարժեք    էր    դառնում   ներկայիս    դավաճանությանը։

                                                         4

Շահամիրյանը,   ինչպես  և   իտալական    խոշորագույն    քրեագետ   Բեկկարիան,   պատժի   կիրառման   անհրաժեշտությունը   տեսականորեն   հիմնավորել    է   պետության    և    իրավունքի    ստեղծման   պայմանագրային  տեսության   դրույթներով։   Շահամիրյանի  տեսակետի    համաձայն,   ժողովոլրդը    հասարակական   դաշինքով    պետության    հանրապետական   ձևի   առաջ   պարտավորություն   է   վերցնում   անշեղորեն   ենթարկվել     իր  իսկ   ստեղծած   օրենքների   պահանջներին   և   միաժամանակհամաձայնություն   է   տալիս   այն   խախտելու    դիպքում    կրել   համապատասխան    պատիժներ.    « Ամենայն   բնակիչք   աշխարհին    մերոյ  կամաւ   ընդունելութեամբ    յանձն   առնուն   վարձ    գործոց   ձեռաց   իւրոց    թէ    կեանս    պատուականս   և   թէ    մահ    նախատանօք   փոխանակ    գործոյան   օրէնութեան   իւրեանց    ոչ՛   Ի   յանոէ  ՛Ի   հրամանաւ    ինքնակամ  իշխանէ    և   ոչ՛ի    սպան   ու   օղէ՝    եթէ    ո՛չ    միայնակ՛ի    ձեռանէ     իւրմէ     հատեալ     վճռէ    Օրինաց   իւրոց։    Այս   ձևով    պատժի    կիրառումը    կգոհացնի    նույնիսկ    պատժվողին,   « քանզի   վճիռն   գործոյն    իւրոյ   ինրն    ըստ  կամաց    և     ըստ   հաճոյից   իւրոց    է՛  հատ   և    ինքն    ըստ   անձին     ազատապէս   թագաւոր    գոլով՝   կարգադրեաց    օրէնքս.,    և      ինքն    իւրն    հնազանդ   օրինաց   իւրոյ     արար    պարտաւոր     և   մնայ    ընդունիլ    հատուցումն    գործոց    իւրոց    թէ   պատիւ   եթէ   պատիժ   ըստ    օրինաց  իւրոց  »։  Անցնելով   պատժի   նպատակի    հարցին,   պետք    է   նկատել,   որ  այն    Շահամիրյանի    մոտ    ձեռք   է    բերում   բազմակի    իմաստ։  

Նախ՝   « Որոգայթում »    պատժի   կիրաոումը     հետապնդում   է     ընդհանուր    նախազգուշական   նպատակ,  պատժելով    հանցագործին,    այդ   երևույթը   միաժամանակ   ներգործում   է    հասարակության    մնացած    անդամների   վրա՝    ետ   պահելով    նրանց    հանցավոր     ոտնձգություններից.   «...և  կալանաւորութիւնս   (հանցագործի — Հ. Խ.)   լինիցի    դարման   նշաւակութեան    ապագայ   տկարացելոց    մերոց    (հայ    ժողովրդին)»։    Իսկ    ներգործության   ուժը,    ինչպես    տեսանք,    Շահամիրյանը    վերագրում   էր    ոչ    թե   պատժի    խստությանր  ( չնայած    նրա   մոտ    պատիժներն   այնքան   էլ   մեղմ   չեն ),   այլ    նրա    անխուսափելիությանը։   Պատիժը,    ընդհանուրից     բառի,   ունի    նաև    հատուկ     կամ    մասնավոր  նախազգուշական   նպատակ՝    հնարավորություն   չտալ   պատժվողին     նոր    հանցագործություն     կատարելու.   «... որ     ի    որ    ոք    պատճառէ   որ   իոէ՚,    եթէ   կամիցին    անձանց   լինելով   գործել    զչարիս     իսկոյն    ըմբոնեսցի   անձն    ամենայն   ըզգայարանօք    նորա   պահելով   անշարժ,   զի   ձեռն   չարագործին    մի    գտցի   շարժում    գործելոյ    չարութիւն   մինչև    մատուցանելով    վարձ    գործոց   չարութեան    իւրոյ»։   Ինչպես    երևում   է   այս   վերջին  պարբերությունից,   պատժի    կիրառումը   ենթադրամ   է    նաև    կատարած    հանցագործության    հատուցում։   Հատուցման   տեսությունը  գալիս   է    վաղ    ժամանակներից   և   պաշտպանվել   է     նաև    բազմաթիվ    բուրժուական    մտածողների    կողմից։   Այսպես, Կանտը  « ակն   ընդ    ական,  ատամն    ընդ    ատաման »  Թալիոնի   սկզբունքի    կիրառումը   դիտում   էր    կատարած   հանցագործության    համար    արժանի   հատուցում– :    Չնայած   Շահամիրյանը   ընդունում     էր   « ամենայն   բնութիւն    մարդոյ   բնականապէս     խոստովանի  ակն   ընդ    ական   և   ատամն    ընդ   ատաման     արդարութիւն »   սկզբունքը,    սակայն  միայն   երեք    դեպքերում   է    ղեկավարվել    դրանաք   ( հարբած   վիճակում   սպանության    և     մարմնական    վնասվածք   հասընելու    համար   նախատեսվում   են    հարբեցնելու   միջոցով   պատիժներ.   Հոդվածներ   471,  472)։    Ինչպես   Կանտը,   այնպես   էլ    Շահամիրյանը    հիշյալ    սկզբունքով    ձգտել    են  հավասարությունը    ստեղծել    կատարած   հանցագործության    և    դրա   համար   կիրառվողպատժի    միջև։

                                                                          5

Պատիժը    պետք    է   նշանակվի   ոչ   միայն   այն    հաշվով,   որպեսզիհանցագործը    հատուցի    իր  հանցանքի    համար,   այլև    միաժամանակ     հնարավորություն      ունենա  վերադաստիրակվելու    և    ուղղվելու. «Բժշկեսցի՛ի    տկարութենէ   չարեաց    իւրոց»։   Սա    արդեն   պատժի   դաստիարակչական    կողմն     է,   որը    պատժի    նպատակների   մեջ    ամենաարժեքավորն    է:   Դաստիարակման    նպատակը  « Որոգայթում » հիմնականում   իրականացվելու   էր    հանցագործության    կատարման   դրդապատճառին   համապատասխան    պատժատեսակ  նշանակելու  միջոցով։   Այս   երևույթն    ակնառու    կերպով    դրսևորվել    է   192-րդ   հոդվածում։    Երբ   մեկը   հարվածել   է    մեկ      ուրիշին,    ապա     դատարանը    պատժատեսակ   ընտրելիս    պետք     է    ղեկավարվի    հետևյալ   կերպ, Ա)    եթե    ամբաստանյալը    ջղային    է    և    ուժեղ,    պետք     է   բանտարկել   այնքան    ժամանակ,    մինչ    մեղմանա   և   դառնա   խոնարհ, Բ)  եթե    հարուստէ, պետք   է    հատուցի   իր   «  անիրաւ »  հարսաության   չափին   համապատասխան   տոկոսներ,    « զի    իջցէ     հպարտութենէ »,   Գ)  եթե    իշխանազուն    է     և   փառաւեր,    պետք    է   «  հարկանելով    գան  հայրցի   նմայ   հռչակաւոր   տեղի», Դ)   իսկ   եթե   նույն    արարք    կատարողը    աղքատ    է    և    այն   կատարել   է   «՝ի   բնական    եոացմանէ   արենէ »,   պեսք   է   տուժողը   հարվածի    նրան     այնպէս,   ինչպես   ինքն   է   հարվածել։    Այս    վերջին    դեպքում   բացառապես    դաստիարակելունպատակով   Շահամիրյանը    ղեկավարվել     է  «  ական    ընդ   ական, ատամն   ընդ    ատաման »    սկզբունքով:    Պատժի    կիրառման    արդարությունը    ապահովելու    նպատակով   Շահամիրյանը   պաշտպանում  էր   կատարված    հանցագործության   ծանրության    և    կիրառվող  պատժի    խստության    համամասնության   սկզբունքը.   «...բառցցի   և   կորըն    չեսցի   ամենայն   չարագործ   ըստ   արժանի   գործոյն   ձեռաց     իւրոց»։   Հայաստանի   գլխավոր   դատավորին    տված    լիազորագրում,  մասնավորապես   լիազորվողը    պահանջվում    էր    « արդարութեամբ   հատանեսցես   վճիռ՛ի   վերայ    գործոց  ձեռաց   և    բանից,    ըստ   իւրաքանչիւր   գործոց      ըստ  Օրինօքն     Հայաստանեաց»––։   Նույն    տեղումէջ   183 —,   184։   Կատարված    հանցագործության    և    կիրառվող    պատժի  միջև   համամասնությունը     ապահովելու   նպատակով   Շահամիրյանը     նախատեսել   էր   որոշակի    պատժասիստեմ,   որի    մեջ   ամենածանրը   մահապատիժն   էր։   Վերջինս   պատժասիստեմի    մեջ   ընդգրկելու   հարցը   քննարկվող   ժամանակաշրջանում   ձեռք    էր    բերել    խնդրի  նշանակություն.    մտածողների     մի   մասը  (Դիդրո,   Վոլտեր,  Բեկկարիա ),  բացառությամ՛բ   առանձին    աննշան   դեպքերի,    դեմ     էր     մահապատժին,  իսկ    մյուս   մասը (  Ռուսսո, Կանտ   և   այլք)՝կողմ   էր։   Շահամիրյանը   վերջին   տեսակետի   կողմնակից  էր  և   նրա   մոտ   այն   պայմանավորված   էր   ընդհանուր    նախազգուշացման    անհրաժեշտությամբ.   « Մահ    մեղաւորին    լինցիցի     վասն    նշաւակի    կենդանեաց,   զի    զսպեսցեն  կենդանիքն    վարքս    իւրեանց՛ի    չարագործութենէ  »։    Եթե     Բեկկարիան   միապետության   կողմնակից     էր    և   մահապատժի   կիրառմանը    դեմ   լինելով    ցանկանում    էր    վերացնել   այն   վտանգը,   որով    առանձին   անհատների   ցանկությամբ մարդիկ զրկվում   էին   կյանքից,   այդթվում   նաև՝   բազմաթիվ    անմեղներ,   ապա    « Որոգայթում »  մահապատժի   կիրառումը    նախատեսվում    էր    հանրապետական    կարգերում,   որտեղ  այն   իրականացվելու   էր    միայն   օրենքի     հիման    վրա,   օրենք,   որը,   ըստ    Շահամիրյանի,   արտահայտելու   էր    ժողովրդի    կամքը,    այդ   թվում  նաև՝    պատժվողի։   Մահապատժի   կիրառման՝   կողմնակից    լինելով  հանդերձ,   Շահամիրյանը   այնուամենայնիվ     այս   հարցում    ցուցաբերել   է   իր    հումանիզմը։  Նախ՝   բարոյական  տեսակետից   նա    մահապատիերևույթը     դիտում    էր     նողկալի։    221-րդ   հոդվածով     մահապատիժիրականացնողի     աշխատանքը   համարվում     էր    անպաաիվ   և    նաիրավունք    չուներ    հետագայում    այլ  աշխատանքի   անցնելու։   Եթե     ընդհանուր    առմամբ    դատավորները,    իբրև    մարդ,   արդարադատությունը    իրականացնելիս   պետք   է    առաջնորդվեն    սառը   բանականությամբ    «  մի    տեսանելով    զերեսս    մարդոյ     Ողորմեսցիս   և  իյստ   ան   ացուց  ան    ես  սիրտ    քո    առ   գանգատօղ    և    դատախա  ԱԱ » (հոդված 59),    ապա   225-րդ   հոդվածի     համաձայն,   դատավորը։մահապատիժ     նախատեսող    գործերը:

                                                               6

Քննելիս   պարտավոր   է   գթություն   ցուցաբերել։   Բացի   այդ,   ժողովուրդը պարտավոր     է    սիրել    այն    փաստարանին,   որը   օրենքի    սահմաններումկկարողանա    ազատել  պաշտպանյալին   մահվան    դատավճռից   (հոդված 226)։   Ավելին,  մահապատժի   դատապարտվածներր,   օրենքով   սահմանված   կարգով,   կարող    էին    ներում   ստանալ,  մահվան   վճիռը   չէր   կարող    իրականացվել    առանց   հայոց    տան  (պառլամենտի)  հավանության   (հոդվածներ 223, 224)  ևայլն։   Վերը   նշված   միջոցաոումներով   Շահամիրյանը   ցանկացել    է    նվազագույնի   հասցնել   մահապատժի  կիրառման    հնարավորությունը    և    սխալ    դատավճիռների   իրականացումը։   Հաջորդ    պատժատնսակներն    են՝    ազատազրկումր   (15 օրից   մինչև    ցմահ  ),   տռւգանքը,    մարմնական    պատիժները   (ծեծ   և  շիկացած   երկաթով    ձեռքն   այրել ),   պաշտոնանկաթյունր    և    այլն։   Ելնելով    ընտանիքի    անդամների    շահերից,   Շահամիրյանը   չէր   թույլաարում    մահվան    դատապարտվածի   ինչքի   վրա    բռնագրավում   տարածել  (  հոդվածներ   220, 367)։   Բացի    այդ,    տուգանքներից    գանձված,   ողջ    գումարը     օգտագործվելու    էր   ընչազուրկների   կարիքներր     բավարարերու    համար։    Շահամիրյանի   կողմից   մարմնական    պատիժների    ընդունումը   շատ   դեպքերում   ուղղված   է    եղել    դաստիարակման     նպատակին։   Ըստ    « Որոգայթ   փառացի »  հանցագործության    ենթակա,   այսինքն   հանցագործություն    կատարող,  կարող   է    լինել    որոշակի    տարիքի    հասած,    մեղսունակ    անձը։Քրեական   պատասխանատվությունը    սկսվում    է    անձի 18  տարին  լրանալու    հետ,   իսկ     դրանից    պակաս   տարիք   ունեցողների   նկատմամբ    թույլատրվում     է    կիրառել    միայն   դաստիարակչական   բնույթի    ներգործության     միջոցներ.   « Ամենայն     պատիժ  ՛ի    վերայ    քրէական    մեղաւորաց     կատարեսցի...  թէ    մեաղաւորն    գուցէ    / գիտցի /    տի    հասակիիւրոյ    ավելի    քան    թէ   ութնևտասն   ամաց,   եթէ    պակաս,    իյրատելով   արձակեսցի   իբր    մանուկ»   (հոդված 200)։

Չնայած    Շահամիրյանն    ուղղակի    չի    խոսում   18 տարին    լրացած,   բայցանմեղսունակության    վիճակում   գտնվող   անձի   կողմից   կատարածհանցավոր   արարքննրի    պատժելիության    հարցի    մասին,  սակայն   նրաարած   առանձին    դատողություններից    երևում   է,   որ   նման    դեպքերում   ևս    անձը    չի    կարող    քրեական   պատասխանատվության   կանչվել։    494-րդ    հոդվածի   դիսպոզիցիան    պահանջում   է    որոշ   կարգի  պաշտոնատար    անձանց    ազատել    աշխատանքից,   եթե    որևէ    մեկի   կողմից    հասցրած    վիրավորանքի    դիմաց    նրանք     չեն   պաշտպանել   իրենց    պատիվր,    քանզի    «ոչ  կարաց   պահել    պատիւ    կարգ    աստիճանի   ազատութեան   իւրոյ,    բայց՛ի    խելագար    յառնէ »։  

                                                                 7

Եթե    նկատի   ունենանք,    որ « Որոգայթում »   անձի   պատիվը  և   արժանապատվությունը   հիմնականում    պաշտպանվում   էին   դատական   կարգով,   ապա   դժվար    չէ    հետևցնել,    որ   եթե   հոգեկան    հիվանդի   կողմից     հասցրած    վիրավորանքի    նկատմամբ   ցուցաբերածանտարբեբության  համար    պաշտոնատար   անձը   չի   ազատվումաշխատանքից,    ուրեմն,   Շահամիրյանը    դրանով    իսկ    նշված   հիվանդիարարքում   բացառում    է    մեղքի    դրսևորման   փաստը։   նշված՝   կարևորհարցի   ուղղակի    լուծման    բացակայումը   պետք   է    բացատրել   նրանով, որդեռ   վաղ   ժամանակներից   հայ   քրեական    իրավունքամ    այն   լուծվել   և   լուծվում   էր   դրական   առումով,   ուստի     և   Շահամիրյանը    ավելորդ   էհամարել   դրա     մասին   առանձին    գրել։   «  Որոգայթ   փառացում »  հատկապես   շեշտվում     է,   որ    հանցագործության    ենթակա    կարող   է   լինել   միմիայն   դրա    մեջ    մեղավոր     անձը.   « Հատուցումն    վասն    պարտուց     քրէական   մեղաց   ոչ    այլ    ոք   հատուսցէ    բայց    միայն    անձն   մեղաւորին    որում    գործ    ձեռաց   նորա    գործեցալ    մեղս     քրէականս »   (հոդված   214)։   Դրանով     իսկ     բացառվում    է    անմեղ    մարդկանց,   մեղավորի    հարազատներին    քրեական   պատասխանատվության    ենթարկելու    հնարավորությունը։    «Որոգայթ   փառացում »  նախատեսված   են    հանգամանքներ,  որոնք    վերացնում    են    արարքի    հասարակական  վտանգավորությունր։    Որպես    այդպիսին,   նախ,   պետք     է   նշել   անհրաժեշտ   պաշտպանության   սահմաններում    կատարած    արարքները։    215-րդ    հոդվածը   տանտիրոջը    իրավունք     է    վերապահում     սպանել    նրան,    ով   գիշեր   ժամանակ   զինված    մտնում     է     նրա     բնակարանը։   նման  դեպքերում   « արիւն    նորա   ի   ձեռանէ    սպանողի     մի     խնդրեսցի»։   Աչս   և    այլ   օրինակներում,   հասկանալի    է,    սպանողր    չի  պատժվում    անհրաժեշտ    պաշտպանության   սահմանակարգի   ուժով։   Սակայն   որպեսզի    հիշյալ     սահմանակարգի   նպատակը    չշարաշահվի,   Շահամիրյանր    նախատեսել    է     որոշակի    պայմաններ   և   միայն   այդպայմանների   առկայության     դեպքում   կարող     է   խոսք    գնալանհրաժեշտ   ինքնապաշտ­պանության    մասին։    215-րդ     հոդվածի  դիսպոզիցիայից     երևում    է,     որ    տվյալ    դեպքում   արարքըարտաքնապես    պետք    է   բավարարի    հետևյալ    պահանջներին, Ա).   հարձակվողը   պետք    է   զինված   լինի    սուսերով.  Բ)  հարձակումր   պետք   է   կատարվի   գիշեր   ժամանակ    և    այն   էլ    ժամր   21-ից    հետս  Գ ) հարձակումը     պետք    է    կապված    լինի    ուրիշի    բնակարան    մտնելու   հետ,   Դ ) այն   կրելու   է    հանկարծակի     բնույթ,  Քանի    որ   գործնականում    դժվար    է     տվյալ    դեպքերում    պարզել    հարձակման    նպատակը     սուսերով     ցանկանում    է    սպանել,    թե՛   մարմնական   վնասվածք    հասցնել  ).   ուստի     խանգարող    առարկա    չի    դարձվում   հարձակման    նպատակը։     Ւսկ   461- րդ    հոդվածը     արդեն    անհրաժեշտ   պաշտպանության   առկայությա)։    հարցը     սերտորեն     կապում   է    ոտնձգության   նպատակի    հետ,    համաձայն   որի.    եթե   մեկը    հանդգնաբար   մտնում     է     ուրիշի   տուն     կռվելու    կամ     վրեժ     լուծելու   մտադրությամբ,   ապա   տանտերն    այս   դեպքում   կարող   է    «ազատապէս   հարկանել    և    դուրս    ձգել   մինչ    խոցել,    այլ    ոչ     սպանել:  Անհրաժեշտ   պաշտպանության    նման    սահմանափակումըպայմանավորված    է   ոտնձության    անվտանգավորաթյան    աստիճանի   և   դրանից    պաշտպանվելու    համար    ընտրված    միջոցի    համամասնությամբ։    Այս  դպքում   արդեն   հարձակվողը     չպետք   է    զինված   էին   ի   ( հարձակումն  էլ    չպետք   է    կատարված     լինի   գիշեր   ժամանակ,   հանգամանքներ,    որոնք    սակավ    են    դարձնում   հանցագործության    վտանգավորության  աստիճանր։

                                                                                     8

Ամեն   դեպքում,  երբ   մարդու   կյանքին   իրական   վտանգ   է    սպառնում,  նա   կարող    է    որպես   անհրաժեշտ   պաշտպանություն    ընտրել    հանցագործին    սպանելու   միշոցը,   « Աավազակ  ոմն   եթէմէջ   աւազակութեան    իլրոյ    գուցէ    դտռի    դատավուութիւն   և   ի   ձեռն  է   դատվողէ    մեռցի   աւազակն,  արիւն    աւազակին   մի    խնգրեսցի  ՝ի  ջատագովողէ »   (հոդված    191)։    Ավազակությունը,   ինչպես   մեր  օրերում,  այնպես   էլ    XVIII    դարում   իրենից     ներկայացնում    էր    մի    այնպիսի  հանցագործություն,    որը    իրական   վտանգ    է    սպառնում    հարձակման  ենթարկվողի    կյանքին,   ուստի   և   դրանից  պաշտպանվելու    համար   կատարված    սպանությունը   Շահամիրյանը   դիտում    է    անհրաժեշտ   պաշտպանություն։   Արարքի   հասարակական   վտանգավորությունը   վերացնող   մյուս    հանգամանքն   է     ծայրահեղ    անհրաժեշտությունը։   Շահամիրյանը,    խոսելով   հայ    ժողովրդի     թույլ  տված    մեղքերի  գնահատման   հարցի    մասին,    մասնավորապես     նշում    է,   « քաղցեալն  կերաւ   և   յագեցաւ,   մերկն     զգեցաւ,   գեղեցիկն     սիրեցաւ    և     այլն,   որ  ամենայն    բնութիւն    մարդոյ    ոչ    ոք    կարէ    զսպել    անձին    սիւրիայսպիսի   բնական     մեղաց   ոչ   ուտող    և    ո՛չ     դգենօղն    և   ամուսնացեալն    կարի    ղրկիլ՝ի    բարութենէ    Տէառն,  և    կուրուս    անել    պատիւս    ազատութեան    իւրոյ )։   Եթե    նկատենք,   որ    հայ լուսավորչականը     մեր    ժողովրդի    թույլ    տված     այդ   օրինակ.   (մեղքերը    պատժելի   չի    համարեէ,   նույնիսկ    կրոնա-աստվածաբանական    իմաստով,    ապա   հասկանալի   է,    որ    երբ   մեկը    իր    առավել   կենսական    պահանջներր   (  մերկությունը   ծածկելու,  քաղցը   հագեցնելու  և    այլնի)  բավարարելու   համար    կատարում     է    արտաքնապես   հանցագործությանը    նման   որոշակի    արարք,    ուրեմն,    առավել   ես,   չի    կարող    պատժվել    քրեական    իմաստով։    Այսպիսով,    Շահամիրյանի   մոտ     այդ  և   համանման    բնույթի    արարքները   փաստորեն    գնահատվում    բննարկվող   հարցն    իր   մեջ     ընդդոկամ    է    միայն    մարդու   են   որպես   ծայրահեղ    անհրժեշտություն։    Ինչպես   տեսնում    ենք, այստեղ    առավել    կենսա­կան    պահանջների    բավարարման   անհրաժեշտությունը,   սակայն   « Որոգայթ » ի   .389-րդ    հոդվածը    ցույց    էտալիս,  որ    Շահամիրյանի   մոտ   ծայրահեղ   անհրաժեշտության  սահմանակարգի   ծավալը     դրանով    չի    սպառվում։    Նշված    հոդվածով, հայկական    զորքը    պատերազմի    ժամանակ   իրավունք    չունի    քանդելու,  թշնամու,  քաղաքացիական   նշանակության   շինությունները,   (՛բայց   յայնմանէ    որ   հարկաւոր    լինիցի     դաշտեցուցանել    շուրջ    ամրոցի   բերթօրէից   առ՝ի    ապահովութեանց,   և   որ   ոք    ամրոց    թշնամեաց    ւդատերադմալ   ստացեալ,   եթէ   հարկաւոր    լինիցի  մեզ  ավերել    և    քակել   վասն     աջողութեան    պատերազմի   մերոյպարիսպն  և   շուրջն   ամրոցաց    և   բերթօրէից     և    տուն   վառյօդի   և   ջաբախանայի,   ե   բնակութիւն  զինուորաց    միայն   ալերեսցի»։Այսօրինակում   արդեն   Շահամիրյանը,   մի   կողմից     թույլ    է    տալիս   ավելի   մեծ   արժեքներ    ձեոք     բերելու   համար  (՛պատերազմ՝ը   շահել, զինվորների   անվտանգությունը    ապահովել ) ոչնչացնել    առավել      նվազ    կարևորության    արժեքները    (ռազմական   և   որոշ     տարածքներում   գտնվող    քաղաքացիական   բնույթի   շինությունները),   մյուս   կողմից՝    արգելում     որոշակի   անհրաժեշտությունից    ելնելով   (բայց    ոչ   ծայրահեղ  )  վնաս   հասցնել   նույնիսկ    թշնամու    նյութական   արժեքներին։    Սա   ևս   Շահամիրյանի  հումանիզմի    դրսևորումներից     մեկն   է։  

                                                               9

Շահամիրյանը    բավական    հետաքրքիր   ձևով   է   լուծել   ապաստանիիրվունքի   հարցը։   Հիշյալ   իրավունքից    օգտվում   են   ոչ   միայն   օտարերկրացիները,   նաև   հանրապետության   քաղաքացիները՝    իրենց    իսկ    հայրենիքում։   Այս   վերջին    դեպքում    ապաստանի  իրավունքը   սերտորեն   կապված    է   բնակարանի   անձեռնմխելիության  հետ։   185 -րդ    հոդվածով  պաշտոնատար   անձինք    կամ  սրանց    ներկայացուցիչները, թեկուզ    և   հանցագործին   բռնելու    նպատակով,   եթե   բնակարանի    դուռը  բաց    չէ,   իրավունք    չունեն    այն    ջարդելու   միջոցով   ներս   մտնել։